|
| REPRESJE 1939-41 |
| Aresztowani na Kresach Wschodnich |
|
����Aresztowania dokonywane by�y na podstawie informacji pozostaj�cych w dyspozycji sowieckiego aparatu bezpiecze�stwa ju� przed wojn� i pozyskanych w toku okupacji (w tym z przej�tych archiw�w polskich urz�d�w i instytucji oraz od miejscowych informator�w i denuncjator�w). Nie ulega w�tpliwo�ci, i� szczeg�lnie gorliwie sowiecki aparat bezpiecze�stwa interesowa� si� lud�mi zwi�zanymi z przedwojennymi strukturami pa�stwa polskiego, dzia�aczami spo�ecznymi i politycznymi, osobami znanymi i cenionymi w swoich �rodowiskach. Chodzi�o nie tylko o pozbawienie wolno�ci, a niekiedy o fizyczn� likwidacj� konkretnych os�b uznawanych za przeciwnik�w w�adzy sowieckiej, mog�cych odegra� rol� organizator�w i lider�w oporu spo�ecznego, ale tak�e o zastraszenie i psychiczne z�amanie ca�ego spo�ecze�stwa. W zale�no�ci od zgromadzonych materia��w obci��aj�cych b�d� okoliczno�ci zatrzymania, aresztowanym stawiano zarzuty przede wszystkim z artyku�u 58 kodeksu karnego RFSRR: zdrady i zbrojnej walki przeciw ZSRR, szpiegostwa, dywersji, propagandy antysowieckiej, dzia�alno�ci kontrrewolucyjnej (tak�e w przesz�o�ci). Najliczniejsz� grup� w�r�d aresztowanych by�y jednak osoby oskar�ane o nielegalne przekroczenie granicy b�d� usi�owanie tego czynu. ����Okre�lenie liczby obywateli polskich aresztowanych przez w�adze sowieckie w latach 1939-41 stanowi ci�gle trudny problem, z uwagi na charakter informacji pozostaj�cych w dyspozycji historyk�w. Autorzy dawniejszych opracowa�, korzystaj�cy jedynie ze �r�de� polskich, wskazywali na masowy charakter tej formy represji i na grupy spo�eczne szczeg�lnie intensywnie jej poddawane: dzia�acze polityczni i spo�eczni, pracownicy aparatu pa�stwowego i samorz�dowego, posiadacze wi�kszych maj�tk�w i przedsi�biorstw. Rzadko natomiast kusili si� o oszacowanie liczby aresztowanych, niekiedy tylko wskazuj�c na liczb� 250-300 tysi�cy, a nawet 440 tysi�cy os�b. ����Sytuacja uleg�a zmianie, gdy badacze uzyskali dost�p do archiwali�w posowieckich. Efektem wykorzystania �r�de� wytworzonych przez rozmaite ogniwa aparatu sowieckiego sta�o si� obni�enie szacowanej liczby aresztowanych do 90-100 tysi�cy37, jakkolwiek pojawi�y si� te� obliczenia wskazuj�ce na co najmniej 130 tysi�cy aresztowanych. ����Wedle poznanej dot�d dokumentacji sowieckiej, od wrze�nia 1939 do maja 1941 na tzw. Zachodniej Bia�orusi aresztowano oko�o 43 tysi�cy os�b, a na tzw. Zachodniej Ukrainie oko�o 65 tysi�cy os�b, ��cznie zatem oko�o 108 tysi�cy.39 Niestety, nie wiadomo dot�d, jaka by�a dok�adna liczba obywateli polskich aresztowanych na Litwie w okresie sowieckiego panowania. Wed�ug opracowania Wandy Roman, liczba obywateli polskich, kt�rym za�o�ono w tym czasie w Litewskiej SRR sprawy �ledcze, wynios�a ponad 1200, ale liczba aresztowanych musia�a by� wi�ksza.40 Ocenia si� na tej podstawie, �e w sumie liczba obywateli polskich aresztowanych na ca�ych Kresach mog�a wynie�� oko�o 110 tysi�cy. ����Podstawowym instrumentem weryfikacji tych ustale� mo�e by� rekonstruowanie imiennych list obywateli polskich aresztowanych przez w�adze sowieckie. W wyniku tego rodzaju prac prowadzonych w "Indeksie Represjonowanych", ustalono i zweryfikowano na podstawie kwerendy �r�d�owej wykazy 5822 obywateli polskich aresztowanych w tym okresie w rejonie Lwowa i Drohobycza oraz 4105 wi�ni�w �agr�w Workuty.42 List� os�b skazanych w obwodzie wilejskim og�osili W�adimir Adamuszko i Natalia Iwanowa.43 Kontynuacja tego rodzaju dzia�a� powinna pozwoli� na weryfikacj� sumarycznych danych sowieckich odnosz�cych si� do liczby aresztowanych na terenie ca�ych Kres�w Wschodnich, a tak�e uzyskanie szerszego zestawu informacji o dalszych losach aresztowanych, w tym o wysoko�ci wyrok�w i miejscu odbywania kary. ����Z podanej przez rosyjskich badaczy dok�adnej liczby 107 140 os�b aresztowanych przez terenowe zarz�dy NKWD (UNKWD) zachodnich obwod�w USRR i BSRR oraz kolejowe organa NKWD (czyli bez stosunkowo niewielkiej liczby os�b aresztowanych przez kontrwywiad wojskowy), najliczniejsz� grup� stanowili oskar�eni o nielegalne przekroczenie granicy - 43 464, przy czym 32 585 os�b z tej grupy aresztowano na tzw. Zachodniej Ukrainie. Nast�pne co do liczebno�ci grupy stanowili oskar�eni o przynale�no�� do organizacji kontrrewolucyjnych (18 924) oraz o agitacj� kontrrewolucyjn� (5815). ����W stosunku do 38 927 aresztowanych w zachodnich obwodach USRR i BSRR zapad�y wyroki organ�w s�dowych b�d� OSO (Osobogo sowieszczanija), przy czym 24 042 osoby skazano na wyroki pozbawienia wolno�ci do 5 lat, 11 582 - 5-10 lat, 75 - powy�ej 10 lat, a 1208 na kar� �mierci.45 7305 os�b przetrzymywanych w wi�zieniach tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Bia�orusi zosta�o wiosn� 1940 bez wyroku s�dowego rozstrzelanych na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940.46 Wiemy, i� spo�r�d nich 3435 os�b z wi�zie� ukrai�skich wymordowano na terenie Ukrai�skiej SRR, za� 3870 z wi�zie� bia�oruskich - na terenie Bia�oruskiej SRR. Tzw. lista ukrai�ska przekazana zosta�a Polsce przez ukrai�sk� Prokuratur� Generaln� i opublikowana. Natomiast tzw. listy bia�oruskiej nadal - mimo licznych monit�w ze strony polskiej - "nie odnaleziono". ����Wed�ug stanu na 10 czerwca 1941, w wi�zieniach zlokalizowanych na tzw. Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Bia�orusi znajdowa�o si� odpowiednio 20 547 i 16 375 os�b, a wi�c ��cznie 36 922 wi�ni�w, z kt�rych oczywi�cie nie wszyscy, ale zapewne przyt�aczaj�ca wi�kszo��, to obywatele II Rzeczpospolitej. ����Dane dotycz�ce aresztowa� i wyrok�w z pewno�ci� nie s� kompletne, bowiem obejmuj� jedynie aresztowanych i skazanych na terenie tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Bia�orusi, nie uwzgl�dniaj� natomiast wyrok�w i decyzji zapad�ych w stosunku do obywateli polskich we wschodnich obwodach USRR i BSRR oraz w og�le poza tymi republikami. ����W czerwcu-lipcu 1941 w zwi�zku z ofensyw� niemieck� z wi�zie� kresowych zosta�o zwolnionych, pozosta�o tam (i dosta�o si� w r�ce niemieckie) b�d� zbieg�o oko�o 18,5 tysi�ca wi�ni�w (nie wszyscy zapewne byli obywatelami polskimi). W toku akcji ewakuacyjnej zamordowano oko�o 10 tysi�cy os�b.48 Z meldunku Berii dla Stalina z 1 sierpnia 1941 wynika, i� ��cznie w wi�zieniach i obozach na terenie ZSRR znajdowa�o si� w�wczas 46 594 obywateli polskich, z tego skazanych ju� na pobyt w obozach 28 236, a pozostaj�cych w �ledztwie 18 358.49 Wed�ug o�wiadczenia Andrieja Wyszynskiego z 14 pa�dziernika 1941, skazanych i znajduj�cych si� w toku �ledztwa obywateli polskich by�o w ZSRR zdecydowanie wi�cej - 71 48150. Z innych �r�de� wynika, �e na skutek "amnestii" z 12 sierpnia 1941 z oboz�w i wi�zie� zwolniono ponad 76 tysi�cy obywateli polskich51, a nie obj�a ona wszystkich uwi�zionych, zw�aszcza spo�r�d przedstawicieli mniejszo�ci narodowych. ����Obecnie trudno dok�adnie okre�li� liczb� obywateli polskich, kt�rzy w latach 1939-41 w nast�pstwie aresztowania trafili do oboz�w pracy. Dawniejsze oceny m�wi�ce o 250 tysi�cach52 czy nawet 450 tysi�cach53 nie daj� si� utrzyma� w �wietle obecnej wiedzy o skali represji na terenie okupacji sowieckiej. Prawdopodobna wydaje si� ocena, i� dotyczy�o to nie wi�cej ni� 40 tysi�cy os�b. ����Tak�e w tym zakresie wa�n� rol� odgrywa gromadzenie danych osobowych, pozwalaj�cych sporz�dzi� zestawienia obywateli polskich wi�zionych w poszczeg�lnych systemach obozowych i obozach. Tego rodzaju zestawienie - obejmuj�ce 4105 os�b, spo�r�d kt�rych 3866 zosta�o aresztowanych w latach 1939-41 (do 12 sierpnia 1941) - w odniesieniu do oboz�w zlokalizowanych w rejonie Workuty zosta�o opracowane na podstawie kartotek obozowych i opublikowane w ramach Indeksu Represjonowanych. ����Nie wiadomo te�, jak wysokie by�y straty w�r�d pochodz�cych z Polski wi�ni�w. W ca�ym systemie obozowym ZSRR roczna �miertelno�� w 1940 roku wynios�a 3,74 procent.56 Mechaniczne przeniesienie tego wska�nika na obywateli polskich dawa�oby nie wi�cej ni� 1,5 tysi�ca zmar�ych. Poniewa� jednak wska�nik ten odnosi si� do ca�ego Gu�agu, a warunki egzystencji w poszczeg�lnych obozach r�ni�y si�, przeto i �miertelno�� w nich by�a r�na i nie mo�na wykluczy�, �e straty w�r�d obywateli polskich by�y wy�sze ni� przeci�tne. Pr�ba ustalenia ich wielko�ci, przynajmniej dla wybranych oboz�w, w kt�rych znajdowa�o si� szczeg�lnie wielu obywateli polskich, powinna by� pilnym zadaniem badawczym. Wspomniane zestawienie dotycz�ce rejonu Workuty w latach 1940-41 odnotowuje 67 zgon�w57. Kwestia ta wymaga dalszych studi�w, prowadzonych zar�wno na podstawie kartotek wi�ni�w, jak i materia��w statystycznych NKWD. |
