Advertisement

Close

POLSKA 1939-1945

Advertisement

Close

STRATY OSOBOWE I OFIARY REPRESJI POD DWIEMA OKUPACJAMI

Advertisement

Close

pod redakcj�

2009

�

(...)

�

PRZEDMOWA

W roku 2009, roku rocznic wielkich wydarze� historycznych XX w. oczywista jest pr�ba odpowiedzi na pytanie o skal� represji, jakich doznali obywatele II Rzeczypospolitej w latach 1939-1945 za spraw� okupant�w niemieckiego i sowieckiego. Niniejszy zbi�r studi�w podejmuje to wyzwanie.

W okresie II wojny �wiatowej nie wszystkie narody w takim samym stopniu do�wiadczy�y warunk�w i konsekwencji okupacji. W Polsce �ydzi i Polacy pochodzenia �ydowskiego stali si� ofiarami planowego ludob�jstwa. Podobny los zgotowano polskiej inteligencji, kt�rej eksterminacja przez Niemc�w i Sowiet�w mia�a pozbawi� zniewolony nar�d warstwy przyw�dczej. Jako ludob�jstwo kwalifikowane s� dzi� tak�e dzia�ania oddzia��w zbrojnych OUN-UPA w latach 1942-1945, skierowane przeciwko polskiej mniejszo�ci na Kresach Po�udniowo-Wschodnich. Ka�da polska rodzina b�d� straci�a kogo� ze swoich bliskich, b�d� te� ucierpia�a wskutek represji. W latach 1939-1945 w wyniku dzia�a� okupant�w niemieckich i sowieckich Polacy zostali poddani kilkakrotnym falom wyp�dze� i deportacji, wyw�zkom na przymusowe roboty do Niemiec i do Gu�agu, aresztowaniom, �apankom, spektakularnym egzekucjom, wyw�zkom do oboz�w koncentracyjnych i na zes�anie. Skazywano ich na prac� przymusow�, wcielano do okupacyjnych armii. Jednocze�nie byli pozbawieni podstawowych praw: religijnych (zar�wno na terenach w��czonych do Rzeszy, jak i pod okupacj� sowieck�), prawa do edukacji w j�zyku ojczystym (szczeg�lnie na terenach w��czonych do Rzeszy), nie m�wi�c o prawie do stowarzysze� czy do uczestnictwa w �yciu kulturalnym. Drako�skie i zbrodnicze regulacje zarz�dze� niemieckich oraz wszechobecno�� i wszechmoc tajnej policji sowieckiej, cie� kacet�w i �agr�w przez sze�� d�ugich lat by�y cz�ci� polskiej �wiadomo�ci i codzienno�ci.

Wybitni polscy historycy, pod kierunkiem redaktor�w niniejszego tomu, prof. Wojciecha Materskiego i prof. Tomasza Szaroty, przedstawiaj� obecnie wyniki swych bada� - tak analitycznych, cz�stkowych, jak i syntetycznych - d���c do wieloaspektowego uj�cia problemu polskich strat w okresie II wojny �wiatowej. Publikacj� otwieraj� teksty, kt�re dotycz� ca�o�ci zagadnienia, z artyku�em Waldemara Grabowskiego, sumuj�cym dotychczasowe badania, na czele. Dodatkowo prezentowane w ksi��ce studia przybli�aj� czytelnikom histori� bada� nad ustaleniem liczby ofiar �miertelnych okupacji niemieckiej i sowieckiej w Polsce, skali i rodzaju represji, kt�rym ludno�� polska i mniejszo�ci narodowe II RP by�y poddawane przez naszych wsp�lnych ciemi�ycieli. W 70. rocznic� wybuchu II wojny �wiatowej sporz�dzenie takiego raportu historyk�w jest obowi�zkiem wobec polskiego spo�ecze�stwa. To nie tylko ho�d z�o�ony ofiarom, przedstawicielom wszystkich polskich rodzin, ale tak�e powinno�� badaczy. Publikacja powinna zamkn�� pewien rozdzia� bada� po 65 latach poszukiwa� historycznych. Chcieliby�my te�, aby prowadzi�a nast�pnych historyk�w po �cie�kach, kt�re w Raporcie zosta�y jedynie zasygnalizowane.

Po 1945 r. Polacy podejmowali liczne pr�by bilansowania swoich strat osobowych i materialnych. Niestety, w odr�nieniu od innych narod�w dotkni�tych skutkami II wojny �wiatowej, do dzi� nie mo�emy zako�czy� podsumowywania strat tego tragicznego czasu. Z�o�y�o si� na to wiele przyczyn, b�d�cych w zasadzie konsekwencj� faktu, i� Polacy przegrali II wojn� �wiatow� i po 1945 r. pozostawali pod obc� i narzucon� w�adz� legitymizowan� przez ja�ta�ski uk�ad mocarstw. "Ustali� liczb� zabitych na 6 milion�w ludzi" - brzmia�a w ko�cu grudnia 1946 r. dyrektywa Jakuba Bermana, cz�onka tr�jki kierowniczej realnie rz�dz�cej komunistyczn� Polsk� po 1945 r. W Sprawozdaniu w przedmiocie strat i szk

Podj�te powt�rnie ca�o�ciowe badania statystyczne ofiar II wojny �wiatowej w wolnej Polsce nabra�y przy�pieszenia m.in. dzi�ki inicjatywie Instytutu Pami�ci Narodowej, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz O�rodka KARTA. Od 1988 r. O�rodek KARTA, przy �cis�ej wsp�pracy z rosyjskim "Memoria�em", a od 2002 r. przy wsparciu finansowym IPN, opracowuje imienne wykazy represjonowanych na Wschodzie. Projekt "Indeks represjonowanych" doprowadzi� do ustalenia liczby ok. 320 tys. os�b deportowanych w latach 1940-1941 z Kres�w Wschodnich (nadal jednak liczba ta jest podwa�ana przez cz�� historyk�w, pisz�cych o 700 tys. - 1 mln deportowanych). Z kolei w 2006 r. IPN i MKiDN, przy udziale O�rodka KARTA i kilkudziesi�ciu innych podmiot�w tworz�cych Rad� Programow� rozpocz�y program "Straty osobowe i ofiary represji pod okupacj� niemieck�". Od 2009 r. program ten jest koordynowany przez Fundacj� "Polsko-Niemieckie Pojednanie" pod nadzorem merytorycznym IPN. Celem programu jest ustalenie imiennej listy obywateli II RP, kt�rzy zostali poddani jakiejkolwiek represji ze strony okupanta niemieckiego (samo wyliczenie kategorii stanowi� mo�e osobny szkic historyczny: od zgonu, przez wywiezienie do obozu, na roboty przymusowe, wyp�dzenia, deportacje, a� po przymusowe wcielenie do armii okupacyjnej, trwa�� utrat� zdrowia fizycznego i psychicznego, w ko�cu przymusow� emigracj�). Do ko�ca czerwca 2009 r. lista ta obejmuje zweryfikowane informacje o 1,5 mln os�b.

Prezentowany obecnie raport historyk�w nie podaje �cis�ych danych dotycz�cych strat osobowych pod okupacj� niemieck� i sowieck� w latach 1939-1945. Badacze, sumuj�c dotychczasowe ustalenia i podaj�c przyczyny pora�ek i utrudnie� badawczych, sk�onni s� przypuszcza�, �e pod okupacj� sowieck� zgin�o w latach 1939-1941, a nast�pnie 1944-1945 co najmniej 150 tys. obywateli II RP (tak� liczb� da si� ustali� na drodze potwierdze� pozytywnych, przy czym nadal w obiegu naukowym pozostaje liczba 500 tys. Polak�w, ustalona przez prof. Czes�awa �uczaka na pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych ubieg�ego wieku, kt�ra jednak podlega sta�ej weryfikacji i pomniejszeniu). Jak pisze prof. Wojciech Materski, zasadnicza r�nica mi�dzy okupacj� niemieck� i sowieck� polega�a na tym, �e Niemcy w spos�b masowy i systematyczny mordowali ca�e narody (�yd�w i Cygan�w wr�cz na skal� przemys�ow�), Sowieci za� nie podejmowali si� planowej eksterminacji ca�ych narodowo�ci (wyj�tek zrobiono dla polskich elit), a skala ofiar by�a spowodowana bardziej warunkami �ycia b�d�cymi konsekwencj� represji.

��czne straty �miertelne ludno�ci polskiej pod okupacj� niemieck� oblicza si� obecnie na ok. 2 770 000. Liczb� t� nale�y traktowa� orientacyjnie, gdy� dla samej Warszawy historycy maj� problem z ustaleniem liczby ofiar bezpowrotnych. Do tych strat nale�y doliczy� ponad 100 tys. Polak�w pomordowanych w latach 1942-1945 przez nacjonalist�w ukrai�skich (w tym na samym Wo�yniu ok. 60 tys. os�b). Z kolei po weryfikacji m.in. bada� dotycz�cych ofiar obozu koncentracyjnego w Auschwitz-Birkenau uwa�a si�, �e liczba �yd�w i Polak�w �ydowskiego pochodzenia, obywateli II Rzeczypospolitej, zamordowanych przez Niemc�w si�ga 2,7- 2,9 mln os�b (w tym w obozach �mierci 1 860 000 os�b; w samych Ponarach zgin�y 72 142 osoby). S�dzi� zatem mo�na, �e z r�k Niemc�w zgin�o ok. 5 470 000-5 670 000 Polak�w i �yd�w - obywateli polskich. Brak mo�liwo�ci przekazania opinii publicznej precyzyjnych danych dotycz�cych ofiar �miertelnych pod okupacj� niemieck� prof. Tomasz Szarota t�umaczy polityk� Trzeciej Rzeszy, a konkretnie dominuj�c� anonimowo�ci� ofiar zbrodni pope�nianych przez Niemc�w.

Publikacja niniejsza prezentuje zatem stan bada� i wyniki wieloletniej pracy co najmniej dw�ch pokole� historyk�w, inwentaryzuje zasi�g, typy, nat�enie i skutki represji, przedstawia szacunki ilo�ciowe strat, wskazuje skal� problem�w badawczych, wobec kt�rych - po 70 latach od rozpocz�cia II wojny �wiatowej - stajemy cz�sto bezradni. Nale�y mie� nadziej�, �e dzi�ki obecnie realizowanym szeroko zakrojonym projektom za kilka lat b�dziemy mogli napisa� i powiedzie� wi�cej ni� dzi�.

Janusz Kurtyka Prezes Instytutu Pami�ci Narodowej

Zbigniew Gluza Prezes Zarz�du Fundacji O�rodka KARTA

�

Waldemar Grabowski

RAPORT. STRATY LUDZKIE PONIESIONE PRZEZ POLSK� W LATACH 1939-1945

Prace nad ustaleniem strat ludno�ci rozpocz�y si� ju� w czasie wojny. W marcu 1943 r. Delegatura Rz�du RP na Kraj ocenia�a straty ludno�ci �ydowskiej na niemal 3 mln os�b, a liczb� Polak�w przymusowo "pracuj�cych" w Trzeciej Rzeszy szacowano we wrze�niu tego roku na ponad 2 mln.

Wed�ug zestawienia strat opracowanego we wrze�niu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rz�du RP w Londynie Polska straci�a 4 114 000 obywateli, w tym 2 481 000 �yd�w.

Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., w�adze "nowej" Polski utworzy�y Biuro Odszkodowa� Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministr�w. Jego prace trwa�y do 1 kwietnia 1947 r. Jednym z zagadnie�, kt�rymi si� zajmowa�o, by�o ustalenie strat biologicznych spo�ecze�stwa polskiego. Jednak�e przez d�ugie lata, g��wnie ze wzgl�d�w politycznych, ustalenia te by�y obarczone zasadniczymi b��dami, pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowa�y bowiem straty ludno�ci na terenach, kt�re po II wojnie �wiatowej znalaz�y si� w granicach pa�stwa polskiego. Po�owa terytorium II Rzeczypospolitej zosta�a zaj�ta we wrze�niu 1939 r. przez Armi� Czerwon�, a zamieszka�ym tam obywatelom polskim nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski "wr�ci�a" tylko Bia�ostocczyzna, i to nie ca�a. Dopiero po 1989 r. mo�liwe by�o otwarte prowadzenie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich, w kt�rych opr�cz ludno�ci polskiej i �ydowskiej zacz�to tak�e uwzgl�dnia� inne mniejszo�ci narodowe. A wyliczenia takie winny obejmowa� wszystkich mieszka�c�w w granicach sprzed 1 wrze�nia 1939 r., przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawar� porozumienie z rz�dem ZSRR.

Tak szeroko zakre�lony program zmusza nas do dokonania przegl�du dotychczasowych ustale� w zakresie:

- strat bezwzgl�dnych (zabitych, zmar�ych) ludno�ci pa�stwa polskiego w latach II wojny �wiatowej,

- strat wzgl�dnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji),

- strat w�r�d mniejszo�ci narodowych (zmiana granic pa�stwa),

- wp�ywu II wojny �wiatowej na liczb� ludno�ci w pa�stwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).

M�wi�c o og�lnym bilansie strat ludno�ciowych Polski w okresie II wojny �wiatowej, trzeba przywo�a� publikacj� Biura Odszkodowa� Wojennych przy Prezydium Rady Ministr�w z 1947 r. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szk

�

Straty og�lne

Poniewa� podawana w 1947 r. przez BOW liczba og�lna strat ludno�ci nadal utrzymuje si� w literaturze, przywo�ajmy te wyliczenia.

�r�d�o: Sprawozdanie w przedmiocie strat i szk

�

Powy�sze dane zosta�y skorygowane przez komisj� pracuj�c� przy Ministerstwie Finans�w w latach 1949-1951, kt�ra liczb� ofiar �miertelnych okre�li�a na 5 085 000 os�b, w tym 1 706 700 Polak�w i 3 378 000 �yd�w. Zwraca tu uwag� ponowne rozwa�anie strat jedynie dw�ch grup narodowo�ciowych, z pomini�ciem pozosta�ych mniejszo�ci.

�r�d�o: Problem reparacji, odszkodowa

�

Weryfikacja "w d�" pierwotnych, powojennych ustale� nast�powa�a tak�e w opracowaniach sporz�dzanych dla Organizacji Narod�w Zjednoczonych. W pracach tych straty Polak�w utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysoko�ci 2,6 mln, natomiast straty �yd�w polskich obni�ono z 3,4 do 3,2 mln, co doprowadzi�o do obni�enia ca�kowitych strat ludno�ci Polski z 6 do 5,8 mln. Warto jednak, za Andrzejem Gawryszewskim, podkre�li�, i� szacunek ten nie obejmuje strat ca�ej ludno�ci II Rzeczypospolitej. Nale�a�oby tu doda� oko�o 800 tys. os�b, czyli nieuwzgl�dniane przez BOW straty, kt�re ponios�y mniejszo�ci narodowe *[A. Gawryszewski, Ludno�� Polski w XX wieku, Warszawa 2005, s. 91. Dalej autor stwierdza, i� na terytorium Polski w granicach z 1945 r. straty wynios�y 4,4 mln os�b, a na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej - 1,6 mln.].

W roku 1968 G��wna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadzi�a ankietyzacj� ca�ego terytorium Polski. W jej wyniku uzyskano 174 822 ankiety, "w tym 161 324 dotyczy�o zbrodni i represji hitlerowskich na terenie Polski, pozosta�e za� obejmuj� zbrodnie i represje na obywatelach polskich poza granicami PRL. 50 002 ankiety dotyczy�y egzekucji, 32 151 - aresztowa�, 15 597 - wysiedle�, 19 524 wywozu na roboty przymusowe, 9493 - oboz�w, 1616 - gett, 4247 - wi�zie� i areszt�w, 6789 - prze�ladowa� inteligencji, 6749 - �apanek, 3021 - represji na �ydach, 3049 - represji za udzielanie pomocy represjonowanym, 1665 - grabie�y d�br kultury". Opracowany na podstawie ankiet materia� zosta� opublikowany przez GKBZH, co jednak�e w niczym nie zmieni�o oficjalnych danych dotycz�cych strat biologicznych spo�ecze�stwa polskiego. Dodajmy, �e wyliczenia BOW utrzyma�a tak�e powo�ana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowa� Niemieckich, dzia�aj�ca formalnie do 30 czerwca 1974 r.

Podobne do BOW szacunki, cho� ju� nieco zmodyfikowane, przedstawi� w 1993 r. Czes�aw �uczak.

�r�d�o: C. �uczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie

�

Ten sam autor przedstawi� r�wnie� og�lne zestawienie strat ludno�ci II Rzeczypospolitej z wyodr�bnieniem strat mniejszo�ci narodowych.

�

Tabela 4. Straty ludno�

�r�d�o: C. �uczak, Szanse i trudno

(a) W swojej wcze�niejszej pracy (Polacy i Polska w drugiej wojnie

�

Poniewa� w powy�szej tabeli Czes�aw �uczak podaje liczb� oko�o 500 tys. Polak�w zabitych lub zmar�ych na Kresach Wschodnich, nale�y zwr�ci� uwag� na opracowanie - zatytu�owane Represje sowieckie wobec Polak

�r�d�o: S. Ciesielski, W. Materski, A. Paczkowski, Represje sowieckie wobec Polak

�

Jak widzimy, straty te dotycz� represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tu wyliczenia strat powsta�ych w wyniku star� oddzia��w partyzantki polskiej z oddzia�ami sowieckimi, a tak�e tych wynikaj�cych z krwawego konfliktu polsko-ukrai�skiego oraz mo�e mniej krwawego, ale przynosz�cego konkretne straty, i to po obu stronach, konfliktu polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez r�nych autor�w r�ni� si� zasadniczo.

Niezwykle wa�nym zagadnieniem jest ustalenie wielko�ci strat bezwzgl�dnych (zgon�w) w�r�d ludno�ci poddanej r�norodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 mo�emy poda�, i� np. w obwodzie archangielskim na 56 153 osadzonych tam Polak�w do ko�ca czerwca 1941 r. zmar�o 3906 os�b (tj. 6,95 proc.) *[Gdyby przyj�� ten wska�nik dla 320 tys. obywateli polskich deportowanych w latach 1940-1941 z Kres�w Wschodnich otrzymaliby�my oko�o 22 240 zmar�ych. Przed wojn� �miertelno�� w Polsce kszta�towa�a si� na poziomie 1,39% - Ma�y rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 43.]. Obliczono, i� roczny wska�nik umieralno�ci dla osadnik�w wynosi� 5,9 proc, a dla bie�e�c�w - 2,6 proc. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te "nie odbiegaj� od �rednich rocznych wska�nik�w umieralno�ci osadnik�w i bie�e�c�w we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR". Wed�ug danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kres�w Wschodnich zosta�o deportowanych 462-490 tys. os�b, z kt�rych zmar�o ponad 16 tys.

Dla ko�cowego okresu wojny wa�ne s� ustalenia dotycz�ce �miertelno�ci w�r�d obywateli polskich aresztowanych i wywiezionych w g��b ZSRR w latach 1944-1945. Przyk�adowo podajmy, �e z 1425 Polak�w i obywateli polskich osadzonych w obozie dla internowanych nr 523 zmar�y w obozie 384 osoby, a dalszych 47 poza nim. W sumie zmar�o wi�c 431 os�b (ponad 30,24 proc). W obozie nr 516 Krasnowodzk by�o osadzonych 633 Polak�w, z kt�rych zmar�o a� 346 (54,6 proc).

Nale�y tak�e zauwa�y�, �e nadal podaje si� r�ne liczby obywateli polskich deportowanych w g��b ZSSR od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. Niekt�re publikacje m�wi� o 980 000-1 080 000 deportowanych *[Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991, s. 95. Inne dane m�wi� o tym, i� w g��bi terytorium ZSRR znalaz�o si� oko�o 701 tys. Polak�w.].

Warto r�wnie� przyjrze� si� danym zawartym w publikacjach niemieckich. W tek�cie Hansa-Jurgena Bomelburga i Bogdana Musia�a podano, �e "wed�ug najnowszych szacunk�w, kt�re nie s� ju� tworzone na zam�wienie polityczne, liczba zabitych wynios�a oko�o 5,5 do 6 mln z 35,1 mln ludzi �yj�cych w przedwojennej Polsce. [...] Liczb� polskich �yd�w wymordowanych przez niemieckich okupant�w szacuje si� dzisiaj na 2,7 do 3 mln (oko�o po�owy wszystkich ofiar Holokaustu). Oko�o 1,55 mln Polak�w (1,3 mln w GG, 250 tys. na trenach wcielonych) pad�o ofiar� niemieckiego terroru. Do tego dochodzi wieleset tysi�cy Polak�w, kt�rzy zgin�li w wyniku radzieckiego terroru. Liczba 0,5 mln takich ofiar wydaje si� zapewne zbyt wysoka. Oko�o 100 tys. Polak�w zamordowali nacjonali�ci ukrai�scy w latach 1943-1944 w ramach »etnicznego czyszczenia« dzisiejszej zachodniej Ukrainy. W odwecie Polacy zamordowali oko�o 15 do 20 tys. Ukrai�c�w. Oko�o 60 tys. Niemc�w, spo�r�d �yj�cych przed 1939 r. w Polsce, zgin�o jako �o�nierze na frontach lub funkcjonariusze policji niemieckiej w okupowanych krajach Europy. Dodatkowo wiele dziesi�tek tysi�cy Niemc�w zgin�o we wrze�niu 1939 r., wielu zmar�o podczas ewakuacji na prze�omie 1944 i 1945 r., tysi�ce rozstrzelali czerwonoarmi�ci enkawudzi�ci podczas lub bezpo�rednio po »wyzwoleniu«. Poza tym niemieccy okupanci zamordowali oko�o 50 tys. Rom�w oraz wiele dziesi�tek tysi�cy Ukrai�c�w, Bia�orusin�w, Rosjan i Litwin�w. Oko�o 150 tys. Ukrai�c�w, Bia�orusin�w, Rosjan i Litwin�w poleg�o jako �o�nierze na frontach albo jako partyzanci, wiele dziesi�tek tysi�cy zmar�o w wyniku radzieckich represji. W sumie liczb� zmar�ych os�b, kt�re przed 1939 r. mia�y polskie obywatelstwo, lecz nie by�y polskiego lub �ydowskiego pochodzenia, szacuje si� na oko�o milion" *[H.-J. B�melburg, B. Musia�, Die deutsche Besatzungspolitik in Polen 1939-1945 (Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce 1939-1945) [w:] Deutsch-polnische Beziehungen 1939-1945-1949, red. W. Borodziej, K. Ziemer, Osnabruck 2000, s. 102-103.].

�

Straty si� zbrojnych

Jako pierwsze podane zosta�y straty wojska, poniesione wskutek bezpo�rednich dzia�a� wojennych. Ich rozk�ad, wed�ug autor�w opracowania z 1947 r., przedstawia� si� nast�puj�co:

�r�d�o: Sprawozdanie w przedmiocie strat i szk

(a) Zsumowane dane z pkt. a-g

�

Dane zawarte w powy�szej tabeli nale�y zweryfikowa� na podstawie licznych p�niejszych opracowa�. W 1989 r. Stefan Zwoli�ski ustali�, �e w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zgin�o 239 800 �o�nierzy *[Problem reparacji, odszkodowa� i �wiadcze� w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, t. 1: Studia, red. W.M. G�ralski, Warszawa 2004, s. 36.]. Warto te� przytoczy� wyliczenia podane przez Tadeusza Paneckiego.

�r�d�o: T. Panecki, Wysi

(a) Tadeusz Panecki podaje og�ln� liczb� zabitych, zmar�ych z ran i zaginionych bez wie�ci �o�nierzy ��cznie z 17-19 tys. �o�nierzy polskich poleg�ych, zmar�ych z ran i zaginionych na Kresach Wschodnich (Militarny udzia

(b) Do niewoli niemieckiej dosta�o si� 587 300 �o�nierzy polskich, z tego 420 tys. zosta�o osadzonych w obozach jenieckich. Dane niemieckie, zapewne zawy�one, podaj� liczb� 694 tys. je�c�w. Z tej liczby 10 tys. zmar�o z ran po dostaniu si� do niewoli, a 120 tys. zosta�o zwolnionych w pierwszym okresie po zako�czeniu walk. W pa�dzierniku i listopadzie 1939 r. zwolniono je�c�w narodowo�ci niemieckiej, a 17 420 os�b narodowo�ci ukrai�skiej i bia�oruskiej przekazano ZSRR. Zwolniono tak�e kilkadziesi�t tysi�cy je�c�w narodowo�ci �ydowskiej, kt�rzy nast�pnie zgin�li w wi�kszo�ci w obozach koncentracyjnych i gettach oraz kilkadziesi�t tysi�cy niezdolnych do pracy, chorych i kontuzjowanych w czasie kampanii polskiej 1939 r. W latach 1940-1942 zmuszono oko�o 140 tys. szeregowych do zrzeczenia si� statusu je�c�w wojennych i skierowano ich do pracy niewolniczej. W kwietniu 1941 r. Rumunii przekazali do Niemiec oko�o 1400 oficer�w dotychczas internowanych w tym kraju. Jesieni� 1944 r. w niewoli niemieckiej przebywa�o 73 tys. je�c�w z kampanii polskiej 1939 r. oraz Powstania Warszawskiego. Do tego nale�y doda� oko�o 15 tys. je�c�w z kampanii francuskiej 1940 r. oraz pewn� liczb� je�c�w pochodz�cych z Polskich Si� Zbrojnych na Zachodzie. Je�cy ci byli osadzeni razem z je�cami armii alianckich (S. Jaczy�ski, Losy je

(c) Do niewoli sowieckiej dosta�o si� 452 500 �o�nierzy polskich, z czego oko�o 200 tys. zosta�o osadzonych w obozach i �agrach (T. Panecki, Militarny udzia

(d) Podliczenie ma charakter orientacyjny. Cz�� rannych znalaz�a si� w niewoli, a w pierwszej pozycji uj�ci s� tak�e �o�nierze zmarli z ran.

(e) T. Sawicki, Rozkaz zd�

(f) W zestawieniu brakuje strat �o�nierzy Armii Krajowej oraz innych organizacji konspiracyjnych poniesionych w walce zbrojnej poza Powstaniem Warszawskim. Wed�ug innych danych na wszystkich frontach II wojny �wiatowej poleg�o ponad 129 tys. �o�nierzy regularnych wojsk polskich oraz oko�o 200 tys. �o�nierzy podziemnych formacji zbrojnych, dalszych 28-30 tys. zosta�o zamordowanych lub zmar�o w obozach jenieckich i miejscach internowania (Ksi

(g) Podliczenie ma charakter orientacyjny. Cz�� �o�nierzy wzi�tych do niewoli w 1939 r. bra�a nast�pnie udzia� b�d� w walkach II Korpusu Polskiego gen. W�adys�awa Andersa, b�d� w walce zbrojnej w okupowanym kraju.

�

Por�wnuj�c tabele 6 i 7, widzimy liczne r�nice. Pierwsz� z nich jest liczba strat bezwzgl�dnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wie�ci) w kampanii polskiej 1939 r. Wed�ug BOW by�o ich 66 300, wed�ug Czes�awa �uczaka - ponad 70 tys., wed�ug Tadeusza Paneckiego - 95-97 tys. Niew�tpliwie liczba podawana przez BOW jest zani�ona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 520 grob�w �o�nierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich jeszcze co najmniej 964. Szacunkowa liczba �o�nierzy polskich, kt�rzy ponie�li �mier� z r�k Armii Czerwonej we wrze�niu 1939 r., zawiera si� w przedziale od kilku tysi�cy (�uczak) do 17-19 tys. (Panecki). Dalszych bada� wymaga liczba zmar�ych z ran. Interesuj�cym przyczynkiem do tego zagadnienia jest dzia�alno�� szpitala wojskowego w Zamo�ciu. Do 20 grudnia 1939 r. leczono w nim 3331 rannych (2674 �o�nierzy i 318 os�b cywilnych), z tego zmar�o tylko 144 pacjent�w (nieca�e 5 proc.).

Warto w tym miejscu zaznaczy�, �e Wojsko Polskie w 1939 r. liczy�o 950 tys. �o�nierzy, z czego 82 300 zosta�o po walkach internowanych: w Rumunii (ok. 30 tys.), na W�grzech (ponad 40 rys.), Litwie, �otwie i w Szwecji. Sumuj�c liczby �o�nierzy wzi�tych do niewoli przez obu agresor�w (587 300 + 452 500) otrzymujemy 1 039 800 ludzi, a wi�c wi�cej, ni� liczy�o Wojsko Polskie w kampanii 1939 r. Wynika to z umieszczenia w statystykach jako wojskowych internowanych policjant�w, urz�dnik�w itd.

Polskie straty w kampanii francuskiej 1940 r. przedstawiaj� si� nast�puj�co: 1440 poleg�ych, 4850 rannych, 13 344 internowanych w Szwajcarii, oko�o 8 tys. zdemobilizowanych we Francji po kapitulacji, 16 092 w niewoli niemieckiej.

Straty Brygady Karpackiej, wed�ug Jerzego Kirchmayera, przedstawia�y si� nast�puj�co: 156 zabitych, 467 rannych i 15 zaginionych.

Dzisiaj mo�emy ju� zweryfikowa� tak�e inne liczby podane przez BOW w 1947 r. Na przyk�ad straty poniesione przez Samodzieln� Brygad� Spadochronow� obliczane s� nast�puj�co: 97 poleg�ych w operacji "Market-Garden" (Arnhem), 120 zaginionych i 219 rannych. Ponadto 69 �o�nierzy zgin�o �mierci� spadochroniarza w czasie szkolenia i w czasie pobytu w Niemczech, a 57 zgin�o tragicznie lub zmar�o.

Polskie Si�y Powietrzne we Francji i nast�pnie w Wielkiej Brytanii straci�y: we Francji w okresie od 10 maja do 19 czerwca 1940 r. - 13 pilot�w, od lipca 1940 r. do 8 maja 1945 r. - 1973 zabitych, 104 zaginionych, 331 w niewoli, 1338 rannych. Daje to razem 3759 os�b, a nie licz�c �o�nierzy w niewoli - 3428. Inne dane m�wi� o 1803 poleg�ych, 1948 rannych i 445 zaginionych.

Zastrze�enia budzi podana przez BOW liczba 1500 zabitych w Marynarce Wojennej. Inaczej przedstawia� te straty Kirchmayer, wed�ug kt�rego 450 marynarzy zgin�o lub zmar�o, a 191 odnios�o rany. Warto w tym miejscu wspomnie� o stratach marynarki handlowej. Wynios�y one co najmniej 273 osoby.

Straty i ubytki Polskich Si� Zbrojnych na Zachodzie w okresie od lipca 1940 r. do lipca 1945 r. obliczono na 76 440 �o�nierzy. Zabitych i zmar�ych z ran by�o 7608 os�b.

W zestawieniu BOW inne, poza konkretnie wymienionymi jednostkami straty si� zbrojnych wynios�y 18 zabitych, 29 rannych i 1 zaginiony. Wydaje si�, �e s� to wyliczenia zani�one. Przyk�adowo wymie�my tylko straty na storpedowanym w sierpniu 1942 r. transatlantyku "Laconia". Ze 103 znajduj�cych si� tam Polak�w ocala�o 70, czyli zgin�o 33 �o�nierzy. Ponadto "kilku" Polak�w rannych lub chorych zmar�o w szpitalu wojskowym w Natalu. Pozostaje jeszcze ustalenie strat w�r�d oko�o tysi�ca polskich oficer�w, kt�rzy w 1941 r. zg�osili si� do s�u�by w brytyjskich wojskach kolonialnych.

Kwestia strat w Powstaniu Warszawskim pozostaje sporna od wielu lat. Dotychczasowe dane s� nast�puj�ce: oko�o 10 tys. - Polskie Si

Wed�ug ostatnich oblicze� Antoniego Przygo�skiego w Powstaniu Warszawskim wzi�o udzia� 1656 �o�nierzy Armii Ludowej. Ponie�li oni nast�puj�ce straty: 512 poleg�ych, 213 rannych i 4 zaginionych.

Zesp� redakcyjny Wielkiej ilustrowanej encyklopedii Powstania Warszawskiego ustali� nazwiska oko�o 9 tys. poleg�ych �o�nierzy (7938 poleg�ych w walce, 880 zmar�ych z ran, 404 zamordowanych przez Niemc�w) oraz 25 tys. rannych.

Liczba rannych �o�nierzy okre�lana jest na: 28 tys. - wed�ug BOW, 25 tys. - wed�ug Tadeusza Paneckiego, 15 tys. rannych i 29 504 chorych - wed�ug danych niemieckich, 6500-7000 ci�ko rannych - wed�ug W�adys�awa Bartoszewskiego, 6 tys. ci�ko rannych - wed�ug Jerzego Kirchmayera. Warto zauwa�y� publikacj� not biograficznych ponad 9 tys. rannych i chorych leczonych w powsta�czych szpitalach. Kolejn� kwesti� jest liczba powsta�c�w wzi�tych przez Niemc�w do niewoli; wed�ug Bartoszewskiego by�o ich oko�o 15 tys., wed�ug danych niemieckich - 17 443. Dane biograficzne ponad 10 tys. uczestnik�w powstania, nast�pnie je�c�w wojennych, zosta�y opublikowane przez Tomasza �abuszewskiego.

Niew�tpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je nast�puj�co: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty �o�nierzy podziemia obliczy� na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK. Aby przybli�y� t� liczb�, nale�y przedstawi� straty poszczeg�lnych okr�g�w i oddzia��w Armii Krajowej oraz innych organizacji konspiracyjnych prowadz�cych dzia�alno�� zbrojn�. Je�eli chodzi o najwa�niejsze dzia�ania AK, to 27. Dywizja Piechoty ponios�a straty: 6626 poleg�ych, 400 rannych, 195 wzi�tych do niewoli i 1320 zaginionych. W walkach o Wilno Armia Krajowa straci�a 189 poleg�ych, 235 rannych, 12 zaginionych. Okr�g Lubelski AK straci� ponad 100 �o�nierzy, a 25. pu�k piechoty - oko�o 130 zabitych i oko�o 230 rannych. Wed�ug bardzo prowizorycznych oblicze� w operacji "Burza" oddzia�y AK ponios�y straty w wysoko�ci: 8190 zabitych, 1410 rannych, 1350 zaginionych i ponad 280 aresztowanych przez Niemc�w *[�o�nierzy AK wzi�tych do niewoli przez Niemc�w w czasie akcji "Burza" mo�na w wi�kszo�ci zaliczy� do zamordowanych. Charakterystyczne s� tutaj losy 46 �o�nierzy 1. I��eckiego Pu�ku Piechoty AK wzi�tych do niewoli w pierwszych dniach pa�dziernika 1944 r. Zostali oni osadzeni w Stalagu VIII B Lamsdorf, a nast�pnie w grudniu przewiezieni do obozu koncentracyjnego, sk�d po zako�czeniu wojny zosta�o uwolnionych tylko 11 z nich.]. Kedyw Okr�gu Warszawskiego straci�: 50 zabitych i �miertelnie rannych, 7 aresztowanych (nast�pnie zamordowanych w egzekucjach), 27 rannych. Inspektorat Miechowski AK tylko w okresie od 20 lipca do 20 sierpnia 1944 r. straci� 85 �o�nierzy poleg�ych, zamordowanych i zmar�ych z ran. Straty 1. Pu�ku Strzelc�w Podhala�skich AK wynios�y oko�o 25 zabitych i kilkunastu rannych. O�rodek Wyszk�w z Obwodu Radzymin AK w latach 1940-1944 straci� 171 �o�nierzy poleg�ych i zamordowanych. Bataliony Ch�opskie straci�y oko�o 7 tys. poleg�ych i zamordowanych �o�nierzy, z czego cz�� wyst�puje w statystykach AK (po akcji scaleniowej).

Przytoczone fragmentaryczne dane wskazuj� na mo�liwo�� ponownego obliczenia strat si� zbrojnych. Poczynienie korekty w tym miejscu prowadzi do korekty wszystkich strat, ��cznie z ludno�ci� cywiln�, poniesionych w wyniku bezpo�rednich dzia�a� wojennych. Wydaje si� tak�e, �e do strat polskich organizacji konspiracyjnych nale�y zaliczy� te poniesione w Akcji Kontynentalnej prowadzonej na zachodzie Europy, zw�aszcza we Francji. Warto uwzgl�dni� r�wnie� Polak�w walcz�cych w innych krajach, np. w Jugos�awii.

Warto te� zwr�ci� uwag� na dane niemieckie dotycz�ce skutk�w akcji prowadzonych na terenie Generalnego Gubernatorstwa przeciwko partyzantom, ale te� ludno�ci.

�

Tabela 8. Skutki dzia�alno�ci niemieckich akcji przeciwpartyzanckich na obszarze Generalnego Gubernatorstwa

�r�d�o: Polski ruch oporu 1939-1945, red. B. Kobuszewski, P. Matusak, T. Rawski, Warszawa 1988, s. 1092.

(a) Dane za miesi�ce sierpie�-grudzie� 1942 r.

�

Straty ludno�ci cywilnej

Straty ludno�ci cywilnej, b�d�ce wynikiem bezpo�rednich dzia�a� wojennych w czasie wojny podawane s� w bardzo du�ym rozr�nieniu: od 521 tys. przez BOW, do 365 tys. (oko�o 200 tys. *[Liczba ok. 200 tys. odnosi si� do strat ludno�ci cywilnej w kampanii polskiej 1939 r. Warto zauwa�y�, �e w samej obronie Warszawy straty te wynios�y 25 tys. zabitych i 20 tys. rannych. Straty wojska wynios�y w�wczas 6 tys. poleg�ych i 16 tys. rannych (M. Cieplewicz, Zbrodnie Wehrmachtu w walkach o Warszaw� w 1939 r, "Biuletyn GKBZH" 1987, t. 32, s. 160).] +165 tys. *[Czes�aw �uczak podaje ca�kowite straty w Powstaniu Warszawskim - ponad 180 tys., w tym ok. 15 tys. powsta�c�w. Natomiast Krzysztof Komorowski (Powstanie Warszawskie [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziej�w Sil Zbrojnych..., s. 317) szacuje straty ludno�ci cywilnej na 100-150 tys. poleg�ych.]) przez �uczaka, kt�ry jednak sumuje jedynie straty ludno�ci cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego, pomijaj�c te, kt�re zosta�y poniesione na skutek dzia�a� wojennych na innych frontach, zw�aszcza z okresu 1944-1945. Wysoko�� strat ludno�ci cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo r�nie. W ostatnich latach na najwy�szym poziomie, oko�o 250 tys. ludno�ci, okre�lili je Stanis�aw B. Lenard i Ireneusz Wywia�, W�adys�aw Bartoszewski za� podaje liczb� oko�o 150 tys. zabitych, z czego oko�o 50 tys. mia�o zgin�� w wyniku nalot�w niemieckich, "ponad 40 tys. m�czyzn, kobiet i dzieci wymordowa�y na Woli, Ochocie, Starym Mie�cie i Czerniakowie oddzia�y Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysi�ce - w alei Szucha - formacje policyjne podleg�e Geiblowi i Hahnowi". Autorzy niemieccy przedstawiaj� straty ludno�ci cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysoko�ci 150-220 tys.

Niew�tpliwie najtrudniejsze jest obliczenie strat ludno�ci powsta�ych na skutek dzia�alno�ci represyjnej okupant�w. Je�eli chodzi o Niemc�w, to s� one podawane w przedziale od 5,1 mln (�uczak) do 5 384 000 (BOW).

Jednym z podstawowych zagadnie� jest ustalenie strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W najwi�kszym z nich, KL Auschwitz-Birkenau, zgin�o co najmniej 1,1 mln ludzi. Przybli�one dane, ukazuj�ce og�lne straty, a wi�c i osoby przywiezione do obozu z innych kraj�w Europy, obrazuje poni�sza tabela:

�r�d�o: F. Piper, Ilu ludzi zgin

�

Liczb� Polak�w deportowanych do obozu KL Auschwitz ocenia si� na 140-150 tys. os�b, z czego 10 tys. nie zosta�o zarejestrowanych. Dyrekcja Pa�stwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau prowadzi wzorcow� dzia�alno�� wydawnicz�. Od kilku lat publikowane s� kolejne tomy Ksi

Do obozu na Majdanku zes�ano co najmniej 275 500 os�b w 827 transportach, kt�re zdo�ano ustali�. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 oko�o 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5500 na roboty do Rzeszy. Liczba os�b, kt�re zgin�y w obozie, jest podawana w przedziale od 235 tys. (w tym 110 tys. �yd�w i 123 tys. os�b innych narodowo�ci) do 250 tys. Ca�o�� zagadnienia, a zw�aszcza og�lna liczba osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych bada�.

W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen og�em uda�o si� dot�d ustali� nazwiska 72 452 wi�ni�w. Zgin�o tam oko�o 40 tys. wi�ni�w, jednak�e tylko 13 262 z nich znalaz�o si� w niedawnych publikacjach Pa�stwowego Muzeum Gross-Rosen.

W obozie Stutthof od 2 wrze�nia 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. wi�ziono oko�o 110 tys. os�b, z kt�rych zgin�o oko�o 65 tys. Wi�kszo�� wi�ni�w stanowili Polacy, a by�o ich oko�o 50-60 tys.

M�wi�c o obozach koncentracyjnych, nie mo�na pomin�� wa�nej, cho� wywo�uj�cej wiele emocji publikacji po�wi�conej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje si� na oko�o 20 tys. osadzonych *[B. Kopka, Konzentrationslager Warschau. Historia i nast�pstwa, Warszawa 2007. Ta liczba ofiar budzi wiele kontrowersji w�r�d zwolennik�w publikacji s�dzi Marii Trzci�skiej, kt�ra podaje, i� w obozie zgin�o 200 tys. os�b.].

Wed�ug ustale� Czes�awa �uczaka do wszelkiego rodzaju oboz�w odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (��cznie z �ydami i Cyganami), z czego zgin�o ponad 3 mln.

Przy dokonaniu oblicze� dotycz�cych wi�zie� na terenie GG przyj�to, �e przez ka�de z wi�zie� �ledczych podleg�ych Policji Bezpiecze�stwa - Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom - przesz�o po 100 tys. wi�ni�w, z czego 37 tys. zgin�o w egzekucjach, a oko�o 60 tys. wywieziono do oboz�w koncentracyjnych. Dawa�oby to liczb� 400 tys. osadzonych w wi�zieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zes�anych do oboz�w koncentracyjnych.

W wi�zieniu na Pawiaku w Warszawie zosta�o osadzonych oko�o 100 tys. os�b, z tego oko�o 37 tys. zgin�o w egzekucjach. Do oboz�w koncentracyjnych wywieziono oko�o 60 tys. os�b.

Przez wi�zienie Montelupich w Krakowie przesz�o ponad 50 tys. wi�ni�w. Ustalenie dok�adnej liczby zamordowanych i zmar�ych jest bardzo trudne.

Wed�ug nowszych, ale jeszcze ci�gle niepe�nych bada�, przez wi�zienie na Zamku w Lublinie przesz�o 39 727 wi�ni�w, z czego w 80 znanych egzekucjach zgin�o co najmniej 4500 os�b, a zmar�o w wi�zieniu co najmniej 2200 wi�ni�w. Do oboz�w koncentracyjnych wywieziono na pewno 18 640 wi�ni�w, z kt�rych zgin�o oko�o 3500 os�b.

W wi�zieniu w Radomiu by�o osadzonych og�em 16 657 wi�ni�w, z czego co najmniej 1531 zosta�o zamordowanych, a do oboz�w koncentracyjnych wys�ano ponad 3144 osoby. Ponadto 7649 wi�ni�w zwolniono po odbyciu kary, a 690 wywieziono na roboty do Rzeszy lub do innych wi�zie�. Ucieczka z wi�zienia powiod�a si� 17 osobom.

Opr�cz wymienionych najwa�niejszych wi�zie� funkcjonowa�a wiele innych. Og�em oblicza si�, �e zosta�o w nich osadzonych kilkaset tysi�cy os�b. W wyniku g�odu, zn�cania si� funkcjonariuszy niemieckich, braku lekarstw zmar�o kilkana�cie tysi�cy, a kilka tysi�cy zamordowano w wi�zieniach w ostatniej chwili, kiedy je opuszczano, uciekaj�c przed nadci�gaj�cymi wojskami sowieckimi. Ponadto kilkuset wi�ni�w zmar�o w transportach ewakuacyjnych. Tylko w wi�zieniach katowickiego obwodu s�dowego w ko�cu 1944 r. by�o osadzonych od 7636 do 7985 os�b. W styczniu 1945 r. ewakuowano co najmniej 1520 wi�ni�w, z kt�rych 203 zbieg�o, a 368 zmar�o lub zosta�o zamordowanych w drodze do Budziszyna. W wi�zieniu katowickim w latach wojny by�o osadzonych 17 708 wi�ni�w, z czego co najmniej 552 stracono. W wi�zieniu we Wroc�awiu w okresie wojny osadzono 14 942 osoby, z czego stracono co najmniej 1085. By�o w�r�d nich 389 Czech�w, 294 Polak�w, 113 Niemc�w, 13 Francuz�w, 13 Rosjan, 2 Austriak�w oraz 2 Ukrai�c�w. W lipcu 1946 r. straty w Forcie III w Pomiech�wku okre�lono na oko�o 65 tys. os�b. W latach p�niejszych liczba ta zosta�a podniesiona do 100 tys., a obecnie jest kwestionowana *[M.T. Frankowski, Mazowiecka katownia. Dzieje Fortu III w Pomiech�wku, Warszawa 2006, s. 139-141. Autor przyjmuje, i� w forcie zgin�o od 2 do 4 tys. wi�ni�w, a oko�o 2 tys. zosta�o zamordowanych poza jego terenem.].

Ca�o�� zagadnienia wymaga dalszych prac badawczych, co wobec braku pe�nej dokumentacji b�dzie tylko dochodzeniem do liczby ostatecznej, kt�rej najprawdopodobniej nie uda si� ustali� precyzyjnie.

Warto tak�e zwr�ci� uwag� na badania nad obozami przesiedle�czymi. Wymie�my tutaj dla przyk�adu publikacj� Marii Rutowskiej, omawiaj�c� m.in. obozy przesiedle�cze w Wielkopolsce.

Pr�b� obliczenia og�lnych strat biologicznych Polak�w obrazuje poni�sza tabela.

�r�d�o: K. Bajer, Zakres udzia

�

Warto zapozna� si� tak�e z innymi �r�d�ami strat ludno�ci polskiej.

�r�d�o: K. Bajer, Zakres udzia

(a) Do Armii Czerwonej wcielono 200-210 tys. obywateli polskich wszystkich narodowo�ci (Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939

(b) Z tej liczby 89 300 wzi�tych do niewoli zosta�o nast�pnie wcielonych do Polskich Si� Zbrojnych na Zachodzie (B. Wro�ski, Wysi

(c) Inne dane m�wi� o liczbie robotnik�w przymusowych w Niemczech w wysoko�ci 1 662 336, w tym 235 192 osobach narodowo�ci ukrai�skiej, stan na 30 IX 1944 r. (C. �uczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie

�

Niezwykle istotnym zagadnieniem wydaje si� obliczenie stopnia �miertelno�ci osadzonych w �agrach. Warto pami�ta�, �e w marcu-sierpniu 1942 r. z ZSRR wysz�o do Iranu 116 543 obywateli polskich, w tym 37 912 cywil�w. Do tej liczby trzeba doda� 3209 os�b zmar�ych w czasie formowania armii gen. Andersa na terytorium ZSRR. Daje to w sumie liczb� 119 752 obywateli polskich. Wed�ug danych szacunkowych w pa�dzierniku 1942 r. w ZSRR pozostawa�o 681 tys. obywateli polskich, w tym 68 tys. osadzonych w wi�zieniach i �agrach. Formowany w ZSRR od 1943 r. korpus polski w styczniu 1944 r. liczy� 24 660 �o�nierzy. Do tej liczby nale�y doda� straty poniesione przez 1. Dywizj� Piechoty w bitwie pod Lenino: 510 zabitych i zmar�ych z ran, 116 w niewoli niemieckiej i 652 zaginionych bez wie�ci, co daje razem 25 938 �o�nierzy. Mo�na przyj��, �e do stycznia 1944 r., czyli do przekroczenia przez Armi� Czerwon� granicy II Rzeczypospolitej, w polskich si�ach zbrojnych formowanych na terytorium ZSRR znalaz�o si� 145 690 os�b. Pozostaje do odj�cia liczba Rosjan skierowanych do oddzia��w korpusu gen. Berlinga, cho� z zastrze�eniem, �e cz�� z nich to Polacy wcieleni do Armii Czerwonej. W latach 1943-1945 do Wojska Polskiego formowanego na wschodzie zosta�o skierowanych z Armii Czerwonej 19 679 oficer�w oraz 13 tys. podoficer�w i szeregowc�w.

�

Straty w�r�d mniejszo�ci narodowych

W 1939 r. w Polsce mieszka�o, szacunkowo licz�c, 3 350 000 �yd�w. Tak� liczb� podaje wi�kszo�� opracowa�, cho� poszczeg�lne wielko�ci wahaj� si� od 3 250 000 do 3,5 mln. Z tego oko�o 1 109 000 zamieszkiwa�o tereny, kt�re w 1939 r. znalaz�y si� pod okupacj� sowieck�. Do��czy�o do nich oko�o 198 tys. uchod�c�w z zachodniej i centralnej Polski, z kt�rych tylko nieznaczna cz�� zosta�a wywieziona w g��b ZSRR. Wywieziono za� oko�o 83 tys. sta�ych mieszka�c�w. Straty ludno�ci �ydowskiej, obywateli pa�stwa polskiego, s� obliczane na 2,7-2,9 mln os�b. Liczb� ocala�ych szacuje si� na 300 tys. lub ponad 800 tys. os�b. Najwi�cej �yd�w polskich zgin�o w obozach �mierci - 1 860 000. Pozostali stracili �ycie w gettach, w pacyfikacjach itp. Warto zwr�ci� uwag� na niedawn� publikacj� dotycz�c� zbrodni w Ponarach, w kt�rej liczb� straconych tam �yd�w ustalono na 72 142 osoby.

�r�d�o: J. Marsza�ek, Stan bada

W II Rzeczypospolitej mieszka�o oko�o 4 890 000 Ukrai�c�w. Straty ludno�ci pa�stwa polskiego narodowo�ci ukrai�skiej s� trudne do wyliczenia, co wi��e si� ze zmian� granic i znacznymi przemieszczeniami ludno�ci, a tak�e walkami toczonymi przez Ukrai�c�w z Polakami, Rosjanami i Niemcami. Pod okupacj� sowieck� w 1939 r. znalaz�o si� 4 529 000 Ukrai�c�w obywateli pa�stwa polskiego, z czego oko�o 217 tys. zosta�o wywiezionych w g��b ZSRR. Oko�o 50 tys. wst�pi�o po czerwcu 1941 r. do oddzia��w formowanych przez Niemc�w. W wyniku walk polsko-ukrai�skich w Polsce po�udniowo-wschodniej straci�o �ycie 7500 Ukrai�c�w.

�

�r�d�o: G. Hryciuk, Straty ludno

�

Straty na "terenie ukrai�skiej cz�ci Galicji" wynios�y oko�o 875 tys. zabitych i 260 tys. wywiezionych do Niemiec. Dotyczy to wszystkich narodowo�ci.

W Polsce przed wojn� mieszka�o oko�o 1 127 000 ludno�ci narodowo�ci bia�oruskiej. Straty w�r�d tej grupy tak�e s� trudne do wyliczenia. Oko�o 91 tys. zosta�o wywiezionych w g��b ZSRR. Wed�ug innych danych, od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. w g��b ZSRR i na Litw� wywieziono 35,4 tys. Bia�orusin�w, a 25,5 tys. zmobilizowano do Armii Czerwonej. W latach 1941-1944 oko�o 100 tys. Bia�orusin�w zosta�o wywiezionych na roboty do Niemiec, a w latach 1944-1945 oko�o 170 tys. zmobilizowanych do Armii Czerwonej. W latach 1945-1946 liczb� Bia�orusin�w zamieszkuj�cych w powojennej Polsce szacowano na 150 tys.

Przed wojn� w Polsce mieszka�o oko�o 92 tys. Litwin�w. Obliczenie strat ludno�ci litewskiej zamieszkuj�cej w granicach pa�stwa polskiego przed 1939 r. jest niezwykle skomplikowane, cz�� terytorium Polski by�a bowiem okupowana przez pa�stwo litewskie, a nast�pnie terytorium Litwy zosta�o zaj�te przez ZSRR. Wi�za�o si� to z represjami i deportacjami. Na terenach zaj�tych w 1939 r. przez Armi� Czerwon� zamieszkiwa�o oko�o 84 tys. Litwin�w. Od lipca 1941 r. mia�a miejsce okupacja niemiecka, ale i wsp�praca z Niemcami. Z Generalnego Komisariatu Litwy, obejmuj�cego tak�e przedwojenne ziemie polskie, do 1944 r. wcielono do wojska ponad 100 tys. Litwin�w. Trudno oszacowa�, ilu by�o w�r�d nich by�ych obywateli pa�stwa polskiego. Do powi�kszenia liczby ofiar przyczyni�y si� walki z Polakami. W latach 1945-1946 liczb� Litwin�w w Polsce w jej nowych granicach szacowano na 10 tys.

W Polsce przed wojn� mieszka�o oko�o 803 tys. os�b narodowo�ci niemieckiej. Liczba ta wzros�a w latach 1939-1944, bowiem na ziemie okupowane przez Trzeci� Rzesz� sprowadzono 522 149 os�b z r�nych kraj�w Europy. W kampanii polskiej 1939 r. zgin�o 5437 cz�onk�w mniejszo�ci niemieckiej. Warto odnotowa�, �e w ostatnim czasie ustalono liczb� os�b, kt�re straci�y �ycie w pierwszych dniach (3-4) wrze�nia 1939 r. w Bydgoszczy - by�o w�r�d nich 324 m�czyzn i 41 kobiet.

Na ziemiach zaj�tych w 1939 r. przez Armi� Czerwon� zamieszkiwa�o oko�o 89 tys. os�b narodowo�ci niemieckiej. Znaczna ich cz�� zosta�a przesiedlona na tereny zaj�te przez Niemc�w na podstawie um�w zawartych z ZSRR.

Przybli�one szacunki m�wi� i� oko�o 60 tys. poleg�o na froncie i w okupowanych przez Trzeci� Rzesz� krajach, a kilkadziesi�t tysi�cy ponios�o �mier� podczas ewakuacji w 1944 i 1945 r. oraz w wyniku represji NKWD i Armii Czerwonej oraz zmar�o w obozach internowania.

Wed�ug przybli�onych danych w Polsce mieszka�o 75-85 tys. Cygan�w, z czego oko�o 50 tys. zgin�o (21 tys. w KL Auschwitz). Oko�o 20 tys. polskich Cygan�w prze�y�o w Rumunii i na W�grzech. W powojennej Polsce, w latach 1945-1946, liczb� Cygan�w szacowano na oko�o 10 tys.

W przedwojennej Polsce zamieszkiwa�o oko�o 107 tys. os�b narodowo�ci czeskiej, oko�o 35 tys. z nich na terenach, kt�re w 1939 r. znalaz�y si� pod okupacj� sowieck�. W 1944 r. do formacji czechos�owackich zosta�o zmobilizowanych oko�o 9 tys. Czech�w z Kres�w Wschodnich II Rzeczypospolitej. W latach 1945-1946 w �wczesnej Polsce mieszka�o, wed�ug szacunk�w, oko�o 5 tys. Czech�w. W 1947 r. z Wo�ynia do Czechos�owacji przesiedlono 27,7 tys. Czech�w.

Przed wojn� w Polsce mieszka�o oko�o 155 tys. os�b narodowo�ci rosyjskiej, z tego na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej oko�o 134 tys. Ich straty s� trudne s� do okre�lenia. W latach 1945-1946, zgodnie z szacunkami, mieszka�o w Polsce oko�o 20 tys. Rosjan.

�

Wp�yw II wojny �wiatowej na liczb� mieszka�c�w w pa�stwie polskim

Dzia�alno�� represyjna okupant�w, wyw�zki i deportacje, dobrowolna emigracja - wszystkie te czynniki wp�ywa�y na stan ludno�ci pa�stwa polskiego. Tereny te w toku wojny zmienia�y swoj� przynale�no�� pa�stwow� z woli okupant�w. Ostatecznie w wyniku decyzji wielkich mocarstw Polska straci�a po�ow� swojego terytorium, odzyskuj�c natomiast "stare piastowskie ziemie" na p�nocy i zachodzie.

(a) Mieszka�cy ziem wcielonych do Trzeciej Rzeszy bez Okr�gu Bia�ystok, stan ze stycznia 1944 r. w tysi�cach. W tym 6 115 tys. Polak�w, 1 761 tys. Polak�w wpisanych na niemieck� list� narodowo�ciow� oraz 1 724 tys. Niemc�w (C. �uczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie

(b) Mieszka�cy polskich ziem (41 701 km²) wchodz�cych w sk�ad Generalnego Okr�gu Bia�orusi. Stan ze stycznia 1944 r. (J. Turonek, Bia

(c) Dane dotycz� "okr�gu wile�skiego" w��czonego do Generalnego Komisariatu Litwy w 1941 r.; dane za 1942 r. - M. Wardzy�ska, Sytuacja ludno

(d) Taka wielko�� by�a podawana w oficjalnych opracowaniach. Dopiero w Roczniku statystycznym 1963 (s. 1) podano informacj�, i� wed�ug nowych oblicze� powierzchnia Polski wynosi 312 520 km².

�r�d�o: wyniki spis�w ludno�ci, szacunki, Rocznik statystyczny 1963, Warszawa 1963; Ma�y rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939.

�

Jedn� ze znacz�cych konsekwencji II wojny �wiatowej by�o przesiedlenie ludno�ci polskiej z Kres�w Wschodnich. W drug� stron� zostali przesiedleni mieszka�cy Polski narodowo�ci bia�oruskiej, litewskiej, ukrai�skiej. Ich liczba okre�lana jest na oko�o 520 tys. os�b, w tym 488 612 Ukrai�c�w.

�r�d�o: J. Czerniakiewicz, Repatriacja ludno

�r�d�o: J. Czerniakiewicz, Repatriacja ludno

�

Istotna jest kwestia powrotu do Polski �o�nierzy Polskich Si� Zbrojnych na Zachodzie. W maju 1945 r. PSZ liczy�y 194 500 �o�nierzy, a do lipca ich liczebno�� wzros�a do 228 tys. Jeszcze w lipcu 1947 r. na terenie Wielkiej Brytanii przebywa�o ich 142 tys., a oko�o 30 tys. s�u�y�o w oddzia�ach wartowniczych w Niemczech. W 1950 r. liczb� Polak�w pozostaj�cych na Zachodzie szacowano na oko�o 230 tys. *[Og�em liczb� Polak�w przebywaj�cych w tym czasie na Zachodzie szacuje si� na 500-600 tys.] Wed�ug szacunkowych danych do kraju wr�ci�o ponad 114 tys. �o�nierzy PSZ na Zachodzie, z czego w latach 1946-1948 - 74 459, w tym 1132 oficer�w, 19 345 podoficer�w oraz 53 982 szeregowych *[Warto podkre�li�, �e w�r�d nich znajdowa�o si� co najmniej 31 998 Polak�w s�u��cych w czasie wojny w Wehrmachcie].

Bardzo d�ugo trwa�y r�wnie� powroty do kraju Polak�w osiad�ych w latach II wojny �wiatowej w innych miejscach, zar�wno w Europie, jak Afryce i Azji. Po ewakuacji z ZSRR, zmar�o do 1 stycznia 1943 r. w Iranie co najmniej 1163 �o�nierzy i cywil�w. Spo�r�d 18 245 obywateli polskich przebywaj�cych we wschodniej i po�udniowej Afryce do pa�dziernika 1949 r. do kraju wr�ci�o 3800 os�b. W Libanie pod koniec wojny znajdowa�o si� oko�o 5 tys. Polak�w. W Palestynie w 1945 r. by�o 8 tys. polskiej ludno�ci cywilnej. W Meksyku znalaz�y schronienie 1432 osoby. Oko�o 200 polskich dzieci wywieziono do Nowej Zelandii.

Wydaje si�, �e przy rozpatrywaniu zagadnienia strat ludno�ci Polski w II wojnie �wiatowej nale�y wyj�� daleko poza maj 1945 r. Wojna ta i wi���ce si� z ni� zmiany granic, masowe przesiedlenia ludno�ci, olbrzymie straty osobowe w toku samej wojny, a tak�e po jej zako�czeniu, zmuszaj� nas do wyznaczenia granicy masowych ruch�w ludno�ci na co najmniej rok 1948. Oczywi�cie nie b�dzie to granica ostateczna, gdy� tak�e po 1948 r., zar�wno ze wschodu, jak i z zachodu przybywa�a do Polski ludno�� deportowana lub emigranci z wyboru. Jeszcze w latach pi��dziesi�tych z sowieckich �agr�w wracali osadzeni tam m.in. w 1944 r. (1945 r.) �o�nierze AK. W latach 1956-1959 z ZSRR do Polski przyjecha�o 248 tys. Polak�w i 18 tys. �yd�w. Ostatni wojenni reemigranci wracali do Polski w ko�cu XX w., po zmianach ustrojowych (1989 r.). Tak wi�c wojna rozpocz�ta 1 wrze�nia 1939 r. da�a o sobie zna� nie tylko liczb� strat bezwzgl�dnych (zabitych i zmar�ych) w czasie samej wojny, ale przynios�a skutki demograficzne trwaj�ce ponad p� wieku.

Dotychczasowe badania historyk�w i demograf�w doprowadzi�y do ustalenia, cho� nie wolnego od sporych przybli�e�, strat biologicznych ludno�ci pa�stwa polskiego powsta�ych w trakcie II wojny �wiatowej. Nast�pnym etapem powinno by� sporz�dzenie, na podstawie ju� istniej�cej dokumentacji oraz dotychczasowych publikacji, kartoteki mieszka�c�w Polski poleg�ych, zamordowanych i zmar�ych w latach 1939-1945.

Opr�cz podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) powinien zosta� opracowany precyzyjny katalog obrazuj�cy ca�o�� strat w rozbiciu na poszczeg�lne ich przyczyny, daj�cy wszak�e mo�liwo�� bie��cego uzupe�niania danych. Tym katalogiem winni pos�ugiwa� si� w dalszych pracach zar�wno historycy, jak i demografowie.

�

�

�

Franciszek Piper

KONTROWERSJE WOKӣ LICZBY OFIAR KL AUSCHWITZ

Jednym z paradoks�w systemu politycznego Trzeciej Rzeszy by�o to, �e obozy koncentracyjne, kt�re stanowi�y podstawowe narz�dzie zwalczania opozycji politycznej w Niemczech i terroru wobec ludno�ci kraj�w okupowanych, otaczano najg��bsz� tajemnic�. Na masow� skal� fa�szowano dokumentacj�, przekazywano rozkazy drog� ustn� wreszcie niszczono dokumenty, kt�re z powod�w technicznych lub organizacyjnych musia�y zosta� wytworzone. Z tej przyczyny do dzi� nie powsta�y pe�ne, wyczerpuj�ce monografie poszczeg�lnych niemieckich oboz�w koncentracyjnych. Wiele prac o obozach wydanych w pierwszych dekadach powojennych wysz�o spod pi�ra by�ych wi�ni�w, niekiedy r�wnocze�nie profesjonalnych badaczy, kt�rzy liczne luki �r�d�owe starali si� wype�ni� faktami znanymi im z autopsji.

Jedn� z najwi�kszych trudno�ci w badaniach nad dziejami niemieckich oboz�w koncentracyjnych jest brak pe�nych danych statystycznych, bez kt�rych nie spos�b dokona� jakichkolwiek uog�lnie� i syntez. Dane, kt�rymi dysponuje badacz oboz�w koncentracyjnych, s� fragmentaryczne, je�li nie wr�cz szcz�tkowe. W tej sytuacji historycy stan�li wobec konieczno�ci dokonywania oblicze� szacunkowych. Ze wzgl�du na nie zawsze precyzyjne dane wyj�ciowe oraz r�ne metody oblicze� cz�sto dochodzili oni do wynik�w znacznie od siebie odbiegaj�cych.

Procedura zatajania fakt�w i niszczenia dokumentacji �wiadcz�cej o pope�nionych zbrodniach dotyczy w ca�ej rozci�g�o�ci najwi�kszego niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz w O�wi�cimiu. By�y komendant obozu Rudolf H�ss o�wiadczy�: "Na rozkaz Reichsf�hrera SS musiano w O�wi�cimiu pali� po ka�dej wi�kszej akcji wszystkie dokumenty, kt�re mog�y stanowi� �r�d�o informacji o liczbie zamordowanych. Jako szef urz�du DI [urz�d wchodz�cy w sk�ad grupy urz�dowej D - obozy koncentracyjne - w G��wnym Urz�dzie Gospodarczo-Administracyjnym SS] zniszczy�em osobi�cie wszystkie dokumenty znajduj�ce si� w moim biurze. W innych urz�dach zrobiono tak samo" *[T. Cyprian, J. Sawicki, Sprawy polskie w procesie norymberskim, Pozna� 1956, s. 438-439. Pewne nadzieje na odkrycie nowych �r�de� statystycznych wi�zano z otwarciem w latach dziewi��dziesi�tych archiw�w rosyjskich. Jednak udost�pnione w�wczas akty zgonu wi�ni�w zarejestrowanych w liczbie oko�o 70 tys. nie wnios�y �adnych nowych element�w w kwestii og�lnej liczby ofiar KL Auschwitz.].

Pierwsze pr�by oszacowania liczby ofiar Auschwitz podj�li jeszcze w obozie sami wi�niowie - cz�onkowie ruchu oporu. W przekazywanych na zewn�trz do o�rodk�w konspiracyjnych w Polsce meldunkach o sytuacji w obozie opr�cz opisu warunk�w �ycia i techniki zag�ady podawano r�wnie� liczby deportowanych do obozu i zmar�ych. Ze wzgl�du na trudno�ci w docieraniu do �r�de� informacji oraz zniekszta�cenia powsta�e w trakcie ich opracowywania i przekazywania w meldunkach tych wyst�puj� rozbie�no�ci i sprzeczno�ci. Na og� liczby podawane przez naocznych �wiadk�w by�y pod wp�ywem subiektywnych odczu� zawy�ane *[Z podobn� sytuacj� zawy�ania liczb przez o�rodki konspiracyjne i naocznych �wiadk�w mamy do czynienia r�wnie� w wypadku innych oboz�w. Na przyk�ad wywiad AK szacowa� straty Treblinki na 1,8-2 mln. Na podstawie relacji �wiadk�w Wasilij Grossman obliczy�, �e w Treblince zgin�o 3 mln os�b. W dw�ch innych pracach popularnych straty osobowe w tym obozie szacuje si� na 1 297 000 (F. Z�becki) i 1 582 000 (R. Czarkowski) (J. Marsza�ek, Stan bada� nad stratami osobowymi ludno�ci �ydowskiej Polski oraz nad liczb� ofiar oboz�w zag�ady w okupowanej Polsce, "Dzieje Najnowsze" 1994, t. 2, s. 37).]. Na przyk�ad w jednym z meldunk�w ruchu oporu podano, �e do 15 grudnia 1942 r. w Auschwitz zgin�o 640 tys. os�b, w tym 520 tys. �yd�w - pozostali to Polacy i wi�niowie innych narodowo�ci. Jak wykaza�y p�niejsze badania, s� to liczby znacznie zawy�one, przekraczaj�ce liczb� deportowanych.

Zbieg�y z obozu 19 listopada 1943 r. Polak Jerzy Tabeau (w obozie zarejestrowany jako Jerzy Weso�owski) w sprawozdaniu, spisanym w grudniu 1943 i styczniu 1944 r. w Krakowie na polecenie polskich w�adz konspiracyjnych, stwierdzi�, �e do czasu jego ucieczki zgin�o 1,5 mln �yd�w. Tak� sam� liczb� poda� za okres do marca 1943 r. zbieg�y z obozu w kwietniu 1943 r. Witold Pilecki. Tabeau i Pilecki oparli si� wy��cznie na w�asnych spostrze�eniach oraz informacjach zas�yszanych od innych wi�ni�w. R�wnie� i ta liczba okaza�a si� znacznie zawy�ona.

Zbiegli z obozu 7 kwietnia 1944 r. wi�niowie �ydzi Alfred Wetzler i Walter Rosenberg (po wojnie Rudolf Vrba) podali liczb� 1 765 000 �yd�w zabitych w okresie od kwietnia 1942 do kwietnia 1944 r. Liczb� t� zamie�cili w sprawozdaniu napisanym bezpo�rednio po ucieczce w miejscowo�ci �ilina na S�owacji. Mimo �e powsta�o ono na podstawie notatek sporz�dzonych w obozie i w�asnych obserwacji poczynionych w ci�gu dwuletniego w nim pobytu, r�wnie� ta liczba okaza�a si� zawy�ona. Jej wiarygodno�� mo�na oceni�, analizuj�c zamieszczone w sprawozdaniu dane szczeg�owe. Na przyk�ad liczby odnosz�ce si� do zabitych w obozie �yd�w francuskich i belgijskich dwukrotnie przekraczaj� ustalone po wojnie straty biologiczne �yd�w w tych krajach.

Warto podkre�li�, �e dwa tygodnie przed ucieczk� Wetzlera i Rosenberga, 22 marca 1944 r., "Los Angeles Times" poda� ponad trzykrotnie ni�sz� liczb� ofiar, stwierdzaj�c: "Polskie ministerstwo informacji o�wiadczy�o dzisiaj, �e ponad 500 000 os�b, g��wnie �yd�w, zamordowano w obozie koncentracyjnym w O�wi�cimiu na po�udniowy zach�d od Krakowa". Zwa�ywszy, �e jeszcze w tym samym roku przywieziono do obozu ponad 600 tys. os�b (m.in. 438 tys. �yd�w w�gierskich, oko�o 67 tys. �yd�w ��dzkich, oko�o 13 tys. Polak�w z obj�tej powstaniem Warszawy) liczb� t� mo�na uzna� za blisk� stanu faktycznego.

Powy�sze przyk�ady �wiadcz� o tym, �e do danych ruchu oporu, mimo ich niekiedy du�ej dok�adno�ci w pewnych szczeg�ach, le��cych w polu obserwacji wi�ni�w, w przypadku ca�o�ciowych danych statystycznych, do kt�rych wi�niowie nie mieli dost�pu, nale�y podchodzi� z du�� ostro�no�ci�. W ka�dym wypadku musz� one by� starannie weryfikowane przez konfrontacj� z innymi typami �r�de�.

Podobne zastrze�enia trzeba wnie�� do liczb podawanych przez wi�ni�w niezwi�zanych z �adnymi organizacjami konspiracyjnymi w obozie. Nawet wi�niowie zatrudnieni jako pisarze w kancelariach obozowych mieli wgl�d tylko w akta wi�ni�w zarejestrowanych, a nie �yd�w kierowanych bez rejestracji wprost do kom�r gazowych. Tymczasem w�a�nie dane dotycz�ce tych ostatnich maj� kluczowe znaczenie dla problemu liczby deportowanych i ofiar KL Auschwitz. Podawane przez wi�ni�w liczby dotycz�ce masowych transport�w �ydowskich oparte s� g��wnie na pobie�nych, sporadycznych obserwacjach oraz informacjach zas�yszanych od innych wi�ni�w. Ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, �e �wiadcz� o masowo�ci eksterminacji.

Charakterystyczne, �e wi�niowie z Sonderkommando zatrudnieni przy kremacji zw�ok w swoich notatkach, sporz�dzonych jeszcze w czasie istnienia obozu i ukrytych w pobli�u krematori�w, nie podawali �adnych globalnych liczb pomordowanych, ograniczaj�c si� do og�lnych stwierdze�, �e w obozie gin�y miliony. Na przyk�ad cz�onek Sonderkommando Za�men Gradowski w swych notatkach napisa�: "Zakopa�em to pod popio�ami, uwa�aj�c je za najpewniejsze miejsce, gdzie na pewno si� b�dzie kopa�o, aby znale�� �lady milion�w zg�adzonych ludzi".

Dopiero po wyzwoleniu obozu w czasie sk�adania zezna� wi�niowie Sonderkommando indagowani na t� okoliczno�� podawali konkretne liczby zabitych. Na przyk�ad Szlama Dragon, kt�ry by� zatrudniony w Sonderkommando od 9 grudnia 1942 r. do stycznia 1945 r., zezna�: "Obliczam zagazowanych w obu bunkrach i w czterech krematoriach na przesz�o 4 miliony". Inny wi�zie� z Sonderkommando, Henryk Tauber, r�wnie� szacowa� liczb� ofiar obozu na 4 mln. By�y wi�zie� Kazimierz Smole�, zatrudniony w biurze ewidencji wi�ni�w, oceni� liczb� ofiar na 2,8 mln. Zatrudniony w biurze kierownika obozu jako g��wny pisarz Erwin Olsz�wka szacowa� liczb� ofiar na 4,5 mln.

Trudno oprze� si� wra�eniu, �e zw�aszcza liczb� 4 mln podawano w wyniku zasugerowania si� ustaleniami komisji radzieckiej.

R�wnie� byli funkcjonariusze SS, b�d�cy �wiadkami masowej zag�ady, podawali liczby si�gaj�ce milion�w. By�y esesman z oddzia�u politycznego Pery Broad (s�dzony i skazany w procesie by�ych esesman�w - cz�onk�w za�ogi o�wi�cimskiej - w latach 1963-1965 we Frankfurcie nad Menem) w spisanych po wojnie pami�tnikach stwierdzi�: "O�wi�cim by� obozem zag�ady. Najwi�kszym, jaki kiedykolwiek istnia� w dziejach. W ci�gu jego trwania wymordowano tam 2 do 3 milion�w �yd�w. Poza tym tysi�ce Polak�w, Rosjan, Czech�w, Jugos�owian i innych". Rozrzut liczb wymienionych przez Broada potwierdza zeznanie Rudolfa Hossa, �e r�wnie� esesmani z za�ogi obozowej nie znali dok�adnej liczby zamordowanych, lecz mieli �wiadomo�� masowej skali eksterminacji.

Szczeg�ln� uwag� badaczy przyci�gaj� zeznania Rudolfa H�ssa, kt�ry w latach 1940-1943 pe�ni� funkcj� komendanta obozu o�wi�cimskiego, a nast�pnie sprawowa� nad nim nadz�r jako szef urz�du D I w G��wnym Urz�dzie Gospodarczo-Administracyjnym SS. W 1944 r. ponownie przyby� zreszt� do O�wi�cimia, by jako specjalista od Zag�ady nadzorowa� przebieg eksterminacji �yd�w w�gierskich. H�ss po aresztowaniu przez Anglik�w 11 marca 1946 r. kilkakrotnie sk�ada� zeznania i wyja�nienia. Najwa�niejsze z nich to zeznania z�o�one w czasie procesu Ernsta Kaltenbrunnera przed Mi�dzynarodowym Trybuna�em Wojskowym w Norymberdze, a nast�pnie po ekstradycji do Polski przed w�adzami polskimi.

15 kwietnia 1946 r. w czasie procesu Kaltenbrunnera odczytano zeznania H�ssa, kt�re ten jeszcze raz potwierdzi�: "Wedle moich oblicze� zg�adzono tam i zagazowano, po czym spalono przynajmniej 2 500 000 ofiar, ponadto 500 000 zgin�o z wycie�czenia i chor�b, co daje razem 3 000 000 zmar�ych. Liczba ta stanowi 70-80 proc. wszystkich wi�ni�w O�wi�cimia". P�niej w czasie zezna� sk�adanych w Polsce H�ss sprecyzowa�, �e liczba 2,5 mln odnosi si� tylko do �yd�w, i doda�, �e pochodzi ona od Adolfa Eichmanna. R�wnocze�nie poda� liczby �yd�w deportowanych do KL Auschwitz z dziewi�ciu kraj�w i region�w, jakie zapami�ta�, stwierdzaj�c, �e liczby deportowanych z innych kraj�w by�y nieznaczne. Suma podanych przez H�ssa liczb wynosi 1 130 000. Liczba ta jest prawie identyczna z ustalon� w wyniku p�niejszych bada� liczb� �yd�w deportowanych do obozu. W zale�no�ci od oceny stopnia wiarygodno�ci poszczeg�lnych zezna� H�ssa badacze przyjmowali za nim, �e liczba �yd�w - ofiar KL Auschwitz, wynosi od 1 do 2,5 mln. W pracach na temat Holokaustu problem ofiar KL Auschwitz innych narodowo�ci, w tym Polak�w, najcz�ciej by� pomijany lub traktowany ca�kowicie marginalnie.

Pierwsz� instytucj�, kt�ra dokona�a szacunkowego obliczenia liczby ofiar KL Auschwitz, by�a Nadzwyczajna Radziecka Komisja Pa�stwowa do Badania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Agresor�w. Jej przedstawiciele podj�li czynno�ci dochodzeniowe kilka dni po wyzwoleniu obozu. Dokonano ogl�dzin obiekt�w, przes�uchano �wiadk�w - oko�o dwustu by�ych wi�ni�w i kilku mieszka�c�w O�wi�cimia, zapoznano si� z ocala�ymi aktami obozowymi oraz opini� eksperta w zakresie technologii spalania. Jednym z kluczowych zagadnie�, przed jakim stan�a komisja radziecka, maj�cym istotne znaczenie dla okre�lenia stopnia winy zbrodniarzy o�wi�cimskich, by�a liczba zamordowanych.

Poniewa� w obozie nie odnaleziono dokument�w pozwalaj�cych ustali� liczb� ofiar, komisja musia�a polega� na informacjach uzyskanych od wyzwolonych wi�ni�w, w tym zatrudnionych przy obs�udze kom�r gazowych i krematori�w. Na podstawie tych informacji ustalono przepustowo�� dobow� krematori�w oraz czas ich funkcjonowania. Dla krematorium I przyj�to dzienn� zdolno�� spalania trzystu zw�ok, dla krematori�w II i III po 3 tys. zw�ok i dla krematori�w IV i V po 1500 zw�ok. Ustalono te�, �e krematorium I dzia�a�o 24 miesi�ce, krematorium II -19 miesi�cy, krematorium III - 18 miesi�cy, krematorium IV - 17 miesi�cy i krematorium V - 18 miesi�cy. Mno��c dzienn� przepustowo�� poszczeg�lnych krematori�w przez liczb� dni ich funkcjonowania, otrzymano wynik 5 121 000. Poniewa� oceniono, �e 20 proc. czasu istnienia krematori�w przypada na przerwy w ich pracy, stwierdzono, �e spalono w nich - a zatem w obozie zgin�o - 4 mln os�b, obywateli Zwi�zku Radzieckiego, Polski, Francji, Jugos�awii, Czechos�owacji, Rumunii, W�gier, Bu�garii, Holandii, Belgii i innych kraj�w. Wyniki �ledztwa zosta�y og�oszone 7 maja 1945 r. i opublikowane nast�pnego dnia *[Podobna komisja dzia�a�a wcze�niej na Majdanku. Jej przewodnicz�cym by� tak jak w O�wi�cimiu r�wnie� Dymitr Kudriawcew. Komisja orzek�a, �e w obozie na Majdanku zgin�o 1,5 mln os�b. P�niej liczba ta by�a systematycznie redukowana - ostatecznie do poni�ej 100 tys. ].

Wyliczona przez radzieck� komisj� liczba ofiar zosta�a zawy�ona wskutek przyj�cia zbyt wysokiego wska�nika wykorzystania krematori�w. Z analizy wykazu transport�w do obozu wynika, �e w jego historii by�y okresy wzmo�onego ich nap�ywu, lecz tak�e dni, kiedy nie nadchodzi�y wcale lub przybywa�y tylko pojedyncze transporty. R�wnie� liczebno�� transport�w by�a zr�nicowana. Na przyk�ad transporty z Europy Zachodniej, z Francji, Belgii, Holandii, Niemiec, liczy�y z regu�y po tysi�c os�b, podczas gdy w transportach z W�gier przyje�d�a�o po 3 tys. os�b. Komisja przyj�a r�wnie�, �e w krematoriach w Brzezince w czasie, gdy wszystkie by�y czynne, ��cznie z wi�niami zarejestrowanymi spalano codziennie 9 tys. cia�.

Polska G��wna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich, kt�ra w latach 1945-1946 przeprowadzi�a dochodzenia w sprawie zbrodni pope�nionych w KL Auschwitz, zaakceptowa�a liczb� 4 mln ustalon� przez komisj� radzieck�, a nawet j� powi�kszy�a, dodaj�c do niej oko�o 300 tys. zmar�ych wi�ni�w zarejestrowanych i 12 tys. radzieckich je�c�w wojennych. Liczby te zosta�y wymienione w akcie oskar�enia przeciwko H�ssowi.

Najwy�szy Trybuna� Narodowy w Polsce, kt�ry s�dzi� H�ssa, nie podzieli� w pe�ni zarzut�w oskar�enia, uznaj�c H�ssa za winnego, �e "bra� udzia� w dokonywaniu zab�jstw spo�r�d wymienionych os�b: a) oko�o 300 000 ludzi osadzonych w obozie w charakterze wi�ni�w uj�tych w ewidencj� obozow�, b) niedaj�cej si� bli�ej ustali� liczby ludzi, wynosz�cej jednak najmniej 2 500 000, g��wnie �yd�w przywiezionych do obozu transportami z r�nych kraj�w Europy w celu bezpo�redniej zag�ady i dlatego niewykazywanych w ewidencji obozowej, c) co najmniej 12 000 je�c�w radzieckich". W uzasadnieniu wyroku Trybuna� stwierdzi� jednak, �e og�lna liczba ofiar rz�du 3-4 mln ma wszelkie cechy prawdopodobie�stwa.

Mi�dzynarodowy Trybuna� Wojskowy w Norymberdze nie bada� odr�bnie problemu zbrodni pope�nionych w KL Auschwitz i liczby jego ofiar, poprzestaj�c w wyroku na konstatacji: "O ile chodzi o O�wi�cim, Trybuna� przes�uchiwa� jako �wiadka komendanta tego obozu w okresie od maja 1940 r. do 1 grudnia 1943 r. Szacowa� on, �e w samym obozie o�wi�cimskim u�miercono w tym czasie 2,5 mln os�b i �e dalsze p� miliona zgin�o z chor�b i g�odu".

W pracach naukowych przez wiele lat nie poddawano szerszej analizie kwestii liczby ofiar KL Auschwitz, uznaj�c j� za zamkni�t�. W publikacjach ukazuj�cych si� na Zachodzie, opieraj�cych si� na rozbie�nych zeznaniach H�ssa, podawano z regu�y liczby ni�sze, odnosz�ce si� zreszt� tylko do samych �yd�w (problem zag�ady innych narodowo�ci z braku rozeznania struktury narodowo�ciowej wi�ni�w traktowano jako marginalny): 1 mln - Raul Hilberg *[Wed�ug Raula Hilberga we wszystkich obozach (nie licz�c innych miejsc zag�ady) zgin�o 3 mln �yd�w: ponad milion w Auschwitz, ponad 750 tys. w Treblince, do 600 tys. w Be��cu, do 200 tys. w Sobiborze, 150 tys. w Che�mnie i 50 tys. w Lublinie (na Majdanku) ], Wolfgang Scheffler i Edward Crankshaw; 1,5 mln - Martin Gilbert; 2 mln - Leon Poliakov, Lucy Dawidowicz i Joseph Billig; 2,5 mln - Yehuda Bauer; 1-2,5 mln - Encyklopaedia Judaica; 1,2-2,5 mln - Aharon Weiss. Do wyj�tk�w nale�y zaliczy� Eugena Kogona, kt�ry oceni� og�ln� liczb� ofiar Auschwitz na co najmniej 3,5-4,5 mln.

We wst�pie do ksi��ki polskiego emigracyjnego historyka J�zefa Garli�skiego O

W pracach publikowanych w Polsce, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Czechos�owacji przewa�nie przytaczano ustalenia komisji radzieckiej (4 mln) lub Najwy�szego Trybuna�u Narodowego w Polsce (2,8-4 mln). Takie liczby znajduj� si� w pracach Czes�awa Madajczyka, Anny Pawe�czy�skiej, Krzysztofa Dunin-W�sowicza. Liczby te podawano r�wnie� w publikacjach Pa�stwowego Muzeum w O�wi�cimiu - w pracach Kazimierza Smolenia, Danuty Czech, Franciszka Pipera, oraz G��wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce - w opracowaniach Czes�awa Pilichowskiego, a tak�e w pracy zbiorowej Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich. Informator encyklopedyczny.

Wymienieni autorzy - zar�wno polscy, jak i zagraniczni - nie prowadzili sami bada� nad tym tematem, ani nie podejmowali szerszej polemiki z autorami podaj�cymi inne dane, chocia� wyst�powanie tak wielkich rozbie�no�ci musia�o budzi� w�tpliwo�ci i zastrze�enia. Zapewne badacze �ywili prze�wiadczenie o niemo�liwych do przezwyci�enia trudno�ciach warsztatowych wynikaj�cych z luk w bazie �r�d�owej oraz o istnieniu sprzeczno�ci i rozbie�no�ci w dost�pnych �r�d�ach po�rednich, kt�rych z braku danych por�wnawczych nie mo�na by�o zweryfikowa�.

Niezale�nie od przyczyn obiektywnych nale�y wzi�� pod uwag� niema�e opory psychiczne przed podj�ciem bada� nad tym zagadnieniem i ewentualn� zmian� podawanych dot�d liczb, co do kt�rych, jak si� wydawa�o, nigdy nie b�dzie mo�na mie� ca�kowitej pewno�ci. Obawiano si� bowiem, �e wszelkie zmiany mog� zosta� wykorzystane przez "zawodowych" rewizjonist�w w kampanii negowania zbrodni ludob�jstwa w og�le, a zbrodni pope�nionych w Auschwitz w szczeg�lno�ci. Nie nale�y przy tym zapomina� o wyj�tkowej odpowiedzialno�ci ci���cej na badaczu problematyki o�wi�cimskiej. Auschwitz z uwagi na skal� pope�nionych w nim zbrodni, po��czenie w jednym miejscu zag�ady �yd�w i os�b innych narodowo�ci, znaczn� liczb� tych, kt�rzy prze�yli i w swych licznych przekazach dali �wiadectwo rozegranej tam tragedii, sta� si� dla wielu ludzi na ca�ym �wiecie symbolem ludob�jstwa *[W Polsce niech�� do podejmowania bada� tego zagadnienia mog�a wynika� tak�e z atmosfery nagonki rozp�tanej w 1968 r. przeciw autorom has�a Obozy koncentracyjne zamieszczonego w t. 8 Encyklopedii Powszechnej PWN.].

�atwo by�o si� wi�c narazi� na zarzut relatywizacji tej symboliki. Jednak stawiany przed ka�d� nauk� wym�g obiektywizmu, og�lny post�p bada� nad zbrodniami hitlerowskimi, a tak�e �wiadomo�� negatywnych skutk�w wyst�powania w literaturze tak znacznych rozbie�no�ci w szacunkach liczby ofiar, kt�re by�y skrupulatnie wykorzystywane przez neonazist�w do wybielania zbrodniarzy hitlerowskich oraz negowania masowego charakteru pope�nionych tu zbrodni, sk�oni�y historyk�w do podj�cia bada� nad tym trudnym zagadnieniem i do zweryfikowania niekt�rych dotychczasowych ustale�.

Prze�omowe znaczenie dla tego problemu mia�o ukazanie si� w 1983 r. pracy francuskiego badacza z Centrum Dokumentacji �yd�w Wsp�czesnych w Pary�u, Georgesa Wellersa, by�ego wi�nia KL Auschwitz, Essai de determination du nombre de morts au camp d'Auschwitz (Pr�ba okre�lenia liczby zmar�ych w obozie Auschwitz). Wellers stwierdzi�, i� do KL Auschwitz przywieziono og�em 1 613 455 os�b (w tym 1 433 405 �yd�w, 146 605 Polak�w i os�b innej narodowo�ci, 21 665 Cygan�w i 11 780 radzieckich je�c�w wojennych), spo�r�d kt�rych w obozie zgin�o 1 471 595 os�b (w tym 1 352 980 �yd�w, 86 675 Polak�w i innych, 20 255 Cygan�w i 11 685 radzieckich je�c�w wojennych). Znaczenie pracy Wellersa polega na tym, �e odrzuci� on dotychczasow� metod� szacowania liczby ofiar na podstawie danych dotycz�cych przepustowo�ci krematori�w, czasu ich funkcjonowania i stopnia wykorzystania, a swoje obliczenia opar� na ustaleniach dotycz�cych liczebno�ci deportowanych do obozu z r�nych kraj�w oraz ich dalszego losu w obozie. Wellers rozwin�� zatem koncepcj� metodologiczn� przedstawion� w og�lnym zarysie przez Geralda Reitlingera w 1953 r.

Doceniaj�c pionierskie znaczenie pracy Wellersa, nale�y jednak stwierdzi�, �e nie jest ona wolna od uchybie� zar�wno metodologicznych, jak i merytorycznych. Szczup�e ramy niniejszego artyku�u nie pozwalaj� mi na szersze rozwini�cie tego zagadnienia, z konieczno�ci skoncentruj� si� wi�c na najwa�niejszych kwestiach. Niekt�re podane przez Wellersa liczby z dok�adno�ci� do jednostek powinny by� zaokr�glone, gdy� zosta�y uzyskane w wyniku zsumowania liczb przybli�onych ze szczeg�owymi. Wellers zawy�y� liczb� deportowanych do obozu �yd�w o ponad 330 tys. przede wszystkim wskutek zawy�enia liczby deportowanych �yd�w polskich. Poniewa� dla �yd�w polskich nie ma list transportowych, Wellers w drodze szacunku wyliczy�, �e do obozu deportowano ich 622 935. Liczb� t� uzyska�, mno��c 119 transport�w poddanych selekcji (wyszczeg�lnionych przez Danut� Czech w jej Kalendarzu wydarze

Tak wysokiej przeci�tnej na jeden transport do KL Auschwitz nie potwierdzaj� r�wnie� �adne szczeg�owe ustalenia dla poszczeg�lnych transport�w, z kt�rych wynika, �e ich liczebno�� waha�a si� w granicach od oko�o tysi�ca do 3 tys. os�b, czyli �rednio wynosi�a 2 tys. Na przyk�ad wed�ug rozk�adu jazdy transport�w kierowanych w lutym 1943 r. z Bia�egostoku do O�wi�cimia na jeden poci�g przewidywano 2 tys. os�b.

Szacunk�w Wellersa nie potwierdzaj� tak�e szczeg�owe wykazy transport�w Danuty Czech i Martina Gilberta. Analiza transport�w kierowanych do KL Auschwitz wykazuje, �e do obozu deportowano oko�o 300 tys. �yd�w polskich (Frank Golczewski, J�zef Marsza�ek, Raul Hilberg *[Wed�ug Raula Hilberga w�r�d miliona �ydowskich ofiar KL Auschwitz znajdowa�o si� oko�o 400 tys. �yd�w z W�gier, 300 tys. z Polski i 300 tys. z innych kraj�w ]).

W bilansie przybytk�w i ubytk�w wi�ni�w Wellers nie uwzgl�dni� te� danych dotycz�cych przenoszenia wi�ni�w do innych oboz�w przed 18 maja 1944 r., nie uj�� wszystkich przypadk�w przeniesienia wi�ni�w do innych oboz�w po 18 maja 1944 r. Wskutek tego liczba tych, kt�rzy prze�yli ob�z, zosta�a zmniejszona o oko�o 80 tys. Wellers nie uwzgl�dni� r�wnie� faktu zag�ady w obozie oko�o 15 tys. os�b nieuj�tych w ewidencji numerowej, w tym Polak�w, radzieckich je�c�w wojennych i Cygan�w. W zwi�zku z zawy�eniem liczby deportowanych do obozu oraz zmniejszeniem liczby tych, kt�rzy prze�yli, liczba zmar�ych w KL Auschwitz zosta�a zawy�ona o oko�o 400 tys. (do 1,5 mln).

Jednym z pierwszych polskich historyk�w, kt�ry zakwestionowa� liczb� 4 mln ofiar Auschwitz, by� Natan Blumental. Wyst�puj�c jako rzeczoznawca w procesie komendanta obozu o�wi�cimskiego Rudolfa H�ssa, na podstawie analizy danych dotycz�cych eksterminacji �yd�w, zar�wno w Auschwitz, jak i w innych obozach i miejscach zag�ady, doszed� do wniosku, i� w KL Auschwitz nie mog�o zgin�� wi�cej ni� 1,3-1,5 mln �yd�w, kt�rzy stanowili przewa�aj�c� grup� ofiar tego obozu. P�niejsze badania w znacznym stopniu potwierdzi�y ustalenia Blumentala.

Pa�stwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau maj�ce w swoich statutowych zadaniach prace badawcze nad histori� KL Auschwitz d�ugo nie prowadzi�o bada� na ten temat, chocia� postulaty takie wysuwa�a Rada Naukowa Muzeum. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguje g�os Jana Sehna, kt�ry mimo �e sam w swych publikacjach podawa� liczb� 4 mln, na jednym z posiedze� rady w 1962 r. powiedzia�: "Zadaniem wielkiej wagi jest [...] przyst�pienie do pr�b ustalenia liczby ofiar O�wi�cimia, chocia�by szacunkowo", z czego wynika, �e ju� w�wczas zdawa� sobie spraw� z wad metody przyj�tej przez komisj� radzieck� i w�tpliwo�ci co do uzyskanego za jej pomoc� wyniku. Postulat Jana Sehna znalaz� poparcie innych cz�onk�w rady, m.in. Adama Rutkowskiego i Tadeusza Ho�uja. Ten ostatni wr�cz stwierdzi�: "Monografia nie powinna si� ukaza�, dop�ki nie ustali si� pe�nej cyfry ludzi, kt�rzy zgin�li w O�wi�cimiu", rozumiej�c zapewne pod poj�ciem "pe�nej liczby" liczb� faktyczn�. �wczesny dyrektor muzeum Kazimierz Smole� stwierdzi� jednak bez bli�szego uzasadnienia, �e przeprowadzenie takich bada� jest niemo�liwe. Dopiero w latach siedemdziesi�tych podj�a je Danuta Czech, autorka fundamentalnej pracy o KL Auschwitz Kalendarz wydarze

Autor niniejszego artyku�u podj�� badania nad zagadnieniem liczby ofiar KL Auschwitz w 1980 r. w ramach planowanych prac badawczych prowadzonych w Muzeum Auschwitz-Birkenau w O�wi�cimiu. Pocz�tkowo problem liczby ofiar by� w��czony do ca�okszta�tu problematyki eksterminacji w KL Auschwitz, kt�ra mia�a zosta� om�wiona w cz�ci przygotowywanej monografii obozu. W trakcie tych bada� zagadnienie liczby ofiar zosta�o wyodr�bnione jako oddzielny temat. Wyniki swych bada� przedstawi�em w odr�bnym opracowaniu opublikowanym w skr�cie najpierw w 1991 r. w Izraelu, a w nast�pnym roku w wersji poszerzonej w Polsce.

Jako metod� oblicze� przyj��em bilans wszystkich danych liczbowych zawartych w dost�pnych �r�d�ach i literaturze odnosz�cych si� z jednej strony do transport�w os�b deportowanych do obozu, z drugiej strony - wszelkich ubytk�w w stanie liczbowym wi�ni�w spowodowanych przeniesieniami do innych oboz�w, zwolnieniami i ucieczkami z obozu. Obliczona w ten spos�b r�nica odzwierciedla faktyczn� liczb zmar�ych w obozie.

�

Liczba deportowanych do obozu